7-րդ դասարանի տարեվերջյան ամփոփում

1. Ինչ դասերից էր կազմված ավատատիրական հասարակությունը: Ներկայացրեք ավատատիրական աստիճանակարգությունը: 
    
   Միջնադարյան հասարակությունում տիրապետող էր հողի մասնավոր սեփականությունը ։Մեծ դեր ուներ հատկապես մասնավոր խոշոր հողային կալվածքը։Այն կոչվում էր ավատ,այս բառից էլ ծագել է <<ավատատիրական անվանումը>>։ 
    
   Միջնադարի Հայաստանում կար հողագործության շատ ձևեր՝  
   1․Պետական՝ թագավորական հողային սեփականություն։Թագավորն էր երկրի խոշոր հողատերը։ 
   2․Արքայից հետո խոշոր հողատերեր էին՝ բդեշխները,գործակալները և նախարարական տոհմերի անդամները։ 
   3․Հորից որդուն ժառանագաբար անցնող հողերը՝ այն կոչվում էր հայրենիք։ 
   4․Պետական պաշտոնյաններին, հատկապես զինվորականներին ծառայության դիմացարքան հողեր էր տալիս՝ դա կոչվում էր պարգևականք։ 
   5․Առքուվաճառքի ենթակա կալվածքներ՝ դրանք կոչվում էին գանձագին։ 
   6․IVթագավորը հողեր էր շնորհում եկեղեցուն՝ վանքապատական ձև։ 
   7․Հին հասարակությունից եկող ձև էր որը կոչվում էր ՝ համայնական հողատիրություն։ 
    
    

2. Որոնք էին հողատիրության հիմնական ձևերը.Նշեք դրանց ընդհանրություններն ու առանձնահատկությունները: 
    
   Միջնադարի Հայաստանում կար հողագործության շատ ձևեր՝  
   1․Պետական՝ թագավորական հողային սեփականություն։Թագավորն էր երկրի խոշոր հողատերը։ 
   2․Արքայից հետո խոշոր հողատերեր էին՝ բդեշխները,գործակալները և նախարարական տոհմերի անդամները։ 
   3․Հորից որդուն ժառանագաբար անցնող հողերը՝ այն կոչվում էր հայրենիք։ 
   4․Պետական պաշտոնյաններին, հատկապես զինվորականներին ծառայության դիմացարքան հողեր էր տալիս՝ դա կոչվում էր պարգևականք։ 
   5․Առքուվաճառքի ենթակա կալվածքներ՝ դրանք կոչվում էին գանձագին։ 
   6․IVթագավորը հողեր էր շնորհում եկեղեցուն՝ վանքապատական ձև։ 
   7․Հին հասարակությունից եկող ձև էր որը կոչվում էր ՝ համայնական հողատիրություն։ 
    
    

3. Երբ է քրիստոնեությունը հռչակվել Հայաստանի պետական կրոն: Ով  էր գլխավորում Հայոց եկեղեցին: 
    
   301թ․ քրիստոնեությունն աշխարհում առաջինը Հայաստանում հռակվում է պետական կրոն։ Գրիգոր Լուսավորիչն էր այդժամ գլխավորում եկեղեցին։ 
    

4. Գնահատեք հայ Արշակունի արքաների վարած ներքին և արտաքին քաղաքականությունը: 
    
   Ստորև ներկայացված է Արշակունիների թագավորության արքաների ցանկը։ Հայ Արշակունիների արքայատոհմը սերել է պարթև Արշակունիների արքայատնից, թագավորել է Մեծ Հայքում 66–428 թվականներին։ Թագավորությունը հիմնադրելու համար հայ-պարթևական ուժերը տարիներ շարունակ պատերազմել են հռոմեացիների դեմ․ այդ պատերազմը հայտնի է Տասնամյա պատերազմ անվամբ^[1]։ Ի վերջո, Հռանդեայի ճակատամարտի արդյունքում Հռոմն ընդունել է իր պարտությունը և Տրդատին կանչել Հռոմ, որպեսզի վերջինս թագ ստանա Ներոն կայսեր կողմից։ Արշակունիների թագավորության օրոք տեղի է ունեցել 2 կարևորագույն իրադարձություն՝ քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում որպես պետական կրոն (301) և հայ գրերի ստեղծումը Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից (405)։ 
    

5. Ներկայացրեք 5-րդ դարի ազատագրական պատերազմները:: Թվարկեք նշանավոր ճակատամարտերը: 
    
   Վարդանանց պատերազմ, 450–451 թվականներին տեղի ունեցած ապստամբություն, որն ուղղված էր Սասանյան Պարսկաստանի կրոնափոխության և պարսկացման քաղաքականության դեմ։ Մասնակցել են հիմնականում հայկական, մասամբ նաև՝ վրացական և աղվանական ուժեր։ 
    

6. Բերեք փաստեր և հիմնավորեք, որ 6-9-րդ դարերում հայ ժողովուրդը չի կորցրել սեփական անկախ պետականությունը վերականգնելու վժռականությունը և շարունակել է ազատակգրական պայքարը նվաժողների դեմ: 

Այս հարցերին պատասխանելու համար օգտվեք Հայոց պատմություն, 7-րդ 

դասարան, էջ 6-74 

1.Ներքին և արտաքին ինչ նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծվել բուն Հայաստանում Բագրատունյաց թագավորության և Կիլիկիայում  հայկական պետության ստեղծման համար: 
 
Բագրատունյաց թագավորության անկումից հետո Փոքր Ասիայի հարավ-արևելքում՝ Կիլիկայում առաջացավ հայկական նոր պետականություն։Կիլիկիան հարավից սահմանակից էր Միջերկրական ծովին,հյուսիսում նրա սահմանները հասնում էւբ մինչև Տավրոսի լեռները։ 
 

2. ներկայացրեք և բնութագրեք հայ Բագրատունի նշանավոր արքաներին: Ինչ կարևոր իրադարձություններ են տեղի ունեցել նրանց օրոք: 
 
Բոլոր թագավորների քայլերը, որպեսզի բարելավեն երկիրը, շատ լավն էին սակայն այստեղ կնշեմ մի քանի նշանավոր թագավորներին՝ 
 
Սանատուրկ- Հաջորդել է հորը՝ Տրդատ Ա արքային։ Ըստ Մովսես Խորենացու` Սանատրուկը 91 թվականին արշավել է Աբգար Զ թագավորի (71-91) դեմ և գրավել ու Մեծ Հայքին է միավորել Օսրոյենե–Եդեսիայի թագավորությունը։ Ըստ հունահռոմեական պատմիչների` Սանատրուկը տիրել է նաև Ասորիքի մի մասին։ 
 
 
Վաղարշ Ա- Սանատրուկ թագավորի որդին։ 116 թվականի ամռանը գլխավորելով հռոմեական նվաճողների դեմ հայերի ազատագրական պայքարը` վերականգնել է երկրի անկախությունը և Պարթևաց Խոսրով Ա արքայի աջակցությամբ հռչակվել Մեծ Հայքի թագավոր։ Նրա գահակալման տարիներն ընթացել են խաղաղությամբ և շինարարական աշխատանքներով։ Ըստ Մովսես Խորենացու` Վաղարշը վերակառուցել է հին Վարդգեսավանը և իր անունով կոչել Վաղարշապատ քաղաքը, այժմ՝ Էջմիածին։ Վաղարշին գահընկեց է արել Հռոմի Անտոնինոս Պիոս կայսրը՝ Մեծ Հայքի թագավոր կարգելով Սոհեմոսին։ 
 
Վազարշ Բ- Ենթադրվում է, որ Վաղարշ Ա–ի սերնդից էր։ Հռոմի դրածո Սոհեմոսի մահից հետո օգտվելով կայսրության ներքին գահակալական կռիվներից` Վաղարշ Բ-ն երկրից դուրս է քշել հռոմեական կայազորը և հռչակվել Մեծ Հայքի թագավոր։ 193 թվականին Վաղարշ Բ հրաժարվել է օգնել Հռոմի արևելյան զորքերի հրամանատար և կայսերական գահի հավակնորդ Նիգերոսին, իսկ վերջինիս պարտությունից հետո բանակցել Սեպտիմիոս Սևերոս կայսեր հետ և կանխել նրա ներխուժման վտանգը։ Վաղարշ Բ–ի խոհեմ արտաքին քաղաքականության շնորհիվ պահպանվել է Մեծ Հայքի անկախությանը, ի դեմս նրա, հիմնվել է հայ Արշակունիների ինքնուրույն և ժառանգական արքայատունը։ Վաղարշ Բ նետահար զոհվել է Կովկասի լեռնաբնակների դեմ հաղթական կռիվներից մեկում։ 
 
Խոսրով Ա- Հաջորդել է հորը՝ Վաղարշ Բ-ին։ Խոսրովի գահակալման տարիները վիճելի են պատմագիտության մեջ։ Գահակալման սկզբին Խոսրովն անցել է Կովկասյան լեռները, պատժել խազրաց և բասլաց ցեղերն, ապահովել պետության հյուսիսային սահմանները։ Պաշտանելով քրմական դասի շահերը՝ հալածել է քրիստոնեական համայնքներին։ 215 թվականին Հռոմի հետ բարեկամանալու նպատակով այցելել է Կարակալա կայսրին, սակայն ձերբակալվել է։ Կարակալայի արարքը հռոմեացիների դեմ է հանել Հայոց բանակը, և նա հարկադրված ազատել է Խոսրովին։ 216 թվականին Խոսրովը պարթևաց զինակցությամբ հաղթել է վերստին նվաճումների ելած Կարակալային։ Խոսրովը զոհ է դարձել պարսից (հավանորեն Արտաշիր I-ի որդու՝ Հայոց դրածո թագավոր Որմիզդ-Արտաշիրի) կազմակերպած դավադրության։ 
 
Տրդատ Բ-Խոսրով Ա-ի որդին։ 216 թվականի մայիսին Հռոմեական կայսր Կարակալլան իր մոտ է կանչում Հայոց Խոսրով Ա թագավորին և նրա կնոջը ու բանտարկում։ Կարակալայի այդ արարքը հանգեցրել է Հայաստանում Հռոմի դեմ ապստամբության։ Հռոմի կայսրը ապստամբ հայերի դեմ է ուղարկել իր զորավարներից Թեոկրիտոսին, որը, սակայն, պարտություն է կրել և հեռացել Հայաստանից։ Հայոց գահ է բարձրանում Տրդատ Բ-ն։ 
 
Արտավազդ Ե- Գահակալել է Շապուհ I–ի օգնությամբ, երբ Մեծ Հայքը ենթարկվել էր Սասանյան Իրանի գերիշխությունը։ Հռոմեական պատմիչ Տրեբելոս Պոլիոնոսը հաղորդում է, որ 260 թ–ին Արտավազդի զորքերը մասնակցել են Եդեսիայում Վալերիանոս կայսեր զորքերի դեմ Շապուհ I–ի շահած ճակատամարտին։ Արտավազդը Շապուհից նամակով խնդրել է արձակել Վալերիանոս կայսրին, որի գերման պատճառով Հռոմը թշնամացել է նաև Մեծ Հայքի հետ։ 
 
Խոսրով Բ- Խոսրով Բ-ն հայոց թագավոր Տրդատ Բ-ի որդին էր։ Հաջորդել է հորը և հռոմեացիների օգնությամբ հաստատվել հայկական գահին։ Սպանվել է 287 թվականին՝ Շապուհ I-ի հրահանգով պարթև Անակի կողմից՝ Վաղարշապատում։ Հայ ազնվականությունը վրեժ է լուծում նրանից, սպանվում են Անակի ընտանիքի բոլոր անդամները, բացի երիտասարդ Գրիգորից։ 
 
Տրդատ Գ- Հայոց թագավոր Խոսրով Բ Արշակունու (272-287) որդին։ Կրթվել և դաստիարակվել է հռոմեական արքունիքում։ Ըստ պատմիչներ Ագաթանգեղոսի և Մովսես Խորենացու, տիրապետելով արտակարգ ուժի, աչքի է ընկել կրկեսամարտերում, ինչպես նաև՝ Հռոմեական կայսրության մղած պատերազմներում։ Հռոմեական զորքերի ուղեկցությամբ 287 թվականին Տրդատը գալիս է Մեծ Հայք՝ գահը վերադարձնելու։ Նրան է միանում նաև Անակի որդի երիտասարդ Գրիգորը՝ դառնալով արքայի հավատարիմ զինակիցը։ Տրդատ Գ Մեծ Արշակունին քրիստոնեությունը ճանաչել է Մեծ Հայքի պետական պաշտոնական կրոն։ 
  
Խոսրով Կոտակ- Հայոց թագավոր Խոսրով Բ Արշակունու (272-287) որդին։ Կրթվել և դաստիարակվել է հռոմեական արքունիքում։ Ըստ պատմիչներ Ագաթանգեղոսի և Մովսես Խորենացու, տիրապետելով արտակարգ ուժի, աչքի է ընկել կրկեսամարտերում, ինչպես նաև՝ Հռոմեական կայսրության մղած պատերազմներում։ Հռոմեական զորքերի ուղեկցությամբ 287 թվականին Տրդատը գալիս է Մեծ Հայք՝ գահը վերադարձնելու։ Նրան է միանում նաև Անակի որդի երիտասարդ Գրիգորը՝ դառնալով արքայի հավատարիմ զինակիցը։ Տրդատ Գ Մեծ Արշակունին քրիստոնեությունը ճանաչել է Մեծ Հայքի պետական պաշտոնական կրոն։ 
 
 

Հաջորդել է հորը՝ Խոսրով Գ Կոտակին։ 338 թվականի գարնանը, երբ Պարսից արքա Շապուհ II–ի զորքերը ներխուժել են Հայաստան, Տիրանը Հայոց կաթողիկոս Վրթանես Ա Պարթևի հետ հարկադրաբար ապաստանել է Բյուզանդիայում։ Գահին վերահաստատվել է 339 թվականի գարնանը՝ Հռոմի Կոստանդիոս I կայսեր օգնությամբ։ Հռոմի հետ կնքած պայմանագրով Տիրանը ճանաչել է նրա գերիշխանությունը, պատանդ տվել Տրդատ որդուն և թոռներին։ Տիրանի գահակալման առաջին տարիներն անցել են համեմատաբար խաղաղ։ Վարել է պետական իշխանության կենտրոնացման քաղաքականություն։	Տիրան Բ
Արշակ Բ	350 – 368 թվականներ	Արշակունիներ	350 թվականին Ոսխայի ճակատամարտում հայ–հռոմեական ուժերը հաղթել են պարսից Սասանյան արքա Շապուհ Բ Երկարակյացին (309-379) և հարկադրել գերությունից ազատել հայոց թագավոր Տիրանին։ Քանի որ Տիրանը կուրացվել էր, գահաժառանգ Արտաշեսը մահացել, իսկ մյուս որդին՝ Տրդատը, պատանդ էր Բյուզանդիոնում, ուստի Հռոմի և Պարսկաստանի համաձայնությամբ թագավորել է Արշակ Բ-ն։
Պապ	370 – 374 թվականներ	Արշակունիներ	Արշակ Բ-ի և Փառանձեմի որդին։ Պապը անչափահաս ժամանակ ստանձնել է Արշակունիների գահը, քանի որ իր հայրը գերի էր Անհուշ բերդում։ Նա Մեծ Հայքում որպես արքա հաստատվեց Հռոմեական կայսրության օգնությամբ։ Սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանի ղեկավարությամբ հայ-հռոմեական զորքը կարողացել է հաղթանակ տոնել պարսիկների նկատմամբ և Մեծ Հայքը ամբողջովին անկախ դարձնել։
Վարազդատ	374 – 378 թվականներ	Արշակունիներ	Հաջորդել է իր ազգական՝ Պապ թագավորին։ Մանուկ հասակում Վարազդատին խնամել և դաստիարակել է Բաթ Սահառունին։ Պատանեկության տարիներին ապրել և կրթվել է Հռոմում։ Գահակալել է Հռոմի Վաղես կայսեր աջակցությամբ։ 377 թ.–ին Վարազդատը հարկադրված է եղել ընդունել Սասանյան Պարսկաստանի գերիշխանությունը։ Վարազդատը աղբյուրներում հայտնի է նաև որպես բազմակողմանի զարգացած մարզիկ։ Նրա անունը դրոշմվել է մարմարյա սալիկին՝ որպես վերջին 393 օլիմպիադայի չեմպիոնի։
Արշակ Գ	378 – 389 թվականներ	Արշակունիներ	Պապի որդին և հաջորդը։ Մանվել Մամիկոնյան սպարապետը, գահընկեց անելով Վարազդատ թագավորին, Հայոց գահին բարձրացրել է մանկահասակ Արշակին՝ դառնալով նրա նախնակալը։ Փավստոս Բյուզանդի վկայությամբ, Մանվել Մամիկոնյանը 384–ին՝ վախճանվելուց առաջ, հատուկ գրությամբ Հայաստանը և Արշակ թագավորին «հանձնել է» Հռոմի կայսրին։ 385–ին Արշակը ստիպված հեռացել է հռոմեական Հայաստան՝ ապաստանելով Եկեղյաց գավառում։ Արշակ Գ-ի օրոք՝ 387 թվականին Հայաստանը բաժանվել է երկու մասի՝ Հռոմի և Պարսկաստանի միջև։

3. Կիլիկյան Հայաստանի գահակալներից ով է ձեզ դուր եկել. Տվեք նրա պատմական բնութագիրը: 
 
Լևին մեծագործը նա շատ նշանավոր թագավոր էր, նա գահակալել է ՝ (1187-1219թթ․)։Նրա օրոք մեր հողերը շատ մեծ էին։ 
 
Նա որպես թագավոր՝ 
 
1196 թվականին Հենրիխ VI կայսրը թագ ուղարկեց Լևոնին։ Լևոնը թագադրվեց 1198 թվականի հունվարի 6-ին, Տարսոն քաղաքի Մայր Տաճարում։ Նոր դաշնակիցներ ունենալու նպատակով Լևոնը խնամական կապեր հաստատեց մերձավոր քրիստոնեական պետությունների արքունիքների հետ։ 1209 թվականին իր եղբոր կրտսեր դստերը՝ Փիլիպպինեին, Լևոնը կնության տվեց Նիկիայի նորահաստատ կայսր Թեոդորոս Լասկարիսին, 1210 թվականին ինքն ամուսնացավ Կիպրոսի թագավոր Ամորի Լուսինյանի դուստր Սիպիլի, իսկ Ռուբեն Ռայմոնդը՝ Լուսինյան արքայատան մի ուրիշ դշխուհու՝ Հելվիսի հետ։ 1214 թվականին իր դուստր Ռիթա-Ստեփանիային Լևոնը ամուսնացրեց Երուսաղեմի ֆրանկական թագավոր Հովհան Բրիենի հետ։ 1218 թվականին Տավրոսում ռազմական դաշինք կնքելով Պտղոմայիդից հայրենիք վերադարձող Հունգարիայի Անդրեաս թագավորի հետ՝ Լևոնը իր դեռատի դստերը պսակեց նրա որդու հետ՝ խոստանալով նրան նշանակել Հայոց թագաժառանգ։ 4.Ովքեր էին Զաքարյանները: Ներկայացրեք նրանց ստեղծած իշխանապետությունը: 

5. Ինչ հետևանքներ ունեցան մոնղոլների տիրապետությունը Հայաստանի համար: 

• Կիլիկյան Հայաստանը մնում էր Մոնղոլիայի կայսրության դաշնակիցը։ 
• Հայերը մոնղոլներին հարկեր էին վճարում։ 
• Մոնղոլները պարտավորվում էին հայերին ցույց տալ ռազմական օգնություն Իկոնիայի սուլթանության դեմ։ 
• Գոյուկ մեծ խանը, ի նշան պայմանագրի հավաստման, սպարապետ Սմբատին է հանձնում «Սղամիշ յառլախ և փազիաս ոսկիս» 
• Կողմերը պայմանավորվում էին պատերազմի ժամանակ միմյանց օգնել։ Կիլիկյան Հայաստանը օգնում է մոնղոլներին Միջագետքը, Սիրիան ու Պաղեստինը գրավելու գործում, իսկ մոնղոլները պարտավորվում են պաշտպանել Կիլիկյան Հայաստանն Իկոնիայի, Եգիպտոսի և շրջակա իսլամադավան մյուս պետությունների հարձակումներից^[5]։ 
• Միմյանց միջև հաստատվում են հավերժական բարեկամություն և խաղաղություն^[6]։ 
• Առանց Կիլիկյան Հայաստանի պետության համաձայնության ու պահանջի, մոնղոլական զորքն ու պաշտոնյաները իրավունք չէին ունենում անցնելու Կիլիկյան Հայաստանի սահմանները^[7]։ 
• Նախկինում Հայոց պետությանը պատկանած այն հողերը, որոնք այդ ժամանակ գտնվում էին Մոնղոլիայի տիրապետության տակ, վերադարձվում էին Հայաստանին։ 
• Մոնղոլիան իր կայսրության ամբողջ տարածքում հայոց եկեղեցուն շնորհում էր անձեռնմխելիություն և բոլոր տեսակի հարկերից ազատման արտոնություններ^[4]։ 

Այս հարցերին պատասխանելու համար օգտվեք Հայոց պատմություն , 7-րդ դասարան, էջ 75-143 

Բացատրել  հասկացությունները: 

Աթաբեկ- Թագավորահայր: 

Ամիրայություն-Ամիրայի իշխանություն

Ամիրսպասալար 

Աշխարհագիր -աշխարհի գիր

Ավատատիրություն-հողային կալվածքներ

Ասրուշան-

Բազիլիկ -Հատուկ տիպի միջնադարյան և անտիկ տաճար՝ երկայնակի քառանկյունի ձևով, որի ներսը բաժանված է երկու սյունաշարով:

Գանձագին -գանձի գին ունեցող

Գործակալություն-Որևէ կենտրոնական ձեռնարկության՝ հիմնարկության ևն տեղական բաժանմունք:

Գունդստաբլ-. Զորքի ընդհանուր հրամանատարը և նրա տիտղոսը Կիլիկյան Հայաստանում, սպարապետ:

Երդ -ծուխ, օջախ

Կանցլեր -Գերմանիայում՝ կառավարության գլխավոր, վարչապետ:

Հայրենական հողեր կամ հայրենիք 

Մամլուք -Մամելյուկ

Շահապ -շահաբ

Պարգևականք 

Պայլություն-Պայլի կոչումը՝ պաշտոնը՝ աստիճանը:

Սենեսկալ 

Սեպուհ-ազնվական

Սպասալար-Զորապետ, հրամանատար:

Վարդապետարան -Կրոնական միաբանություն:

Լրացնել թվականները 

301թ.-Քրիստոնեության ընդունումը

350-368թթ-Արշակ Բ

354թ -ոչ նահանջ տարի ըստ Գրիգոր լուսավորչի

363թ-Մծբինի պայմանագիր

370-374թթ-Պապ թագավոր

371թ-Ձիրավի ճակատամրտ

405 -Հայ գրերի գյուտ

451թ մայիսի 26-Ավարայրի ճակատամրտ

481-484թթ-Վահանանց պատերազմ

591թ -Հայաստանի երկրոդ բաժանումը

639թ -վերամիավորեց Հայաստանի արևմտյան և արևելյան մասերը

640թ-Արաբական արշավանքներ

869թ-Աշոտ Ա մեծ

885թ, օգոստոսի 26-հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Բ Գառնեցու օրհնությամբ տեղի է ունեցել Աշոտ Ա Բագրատունու (885-890) թագադրումը:

961թ-Անի

1071թ-Մանազկերտի ճակատամարտ

1187-1219թթ-Լևոն մեծագործ

1254թ. Աշուն 1254 թ. կնքված հայ-մոնղոլական պայմանագրի գնահատության շուրջ.

 Օգտվել Հայոց պատմություն , 7-րդ դասարան, էջ 169-171 

Կիլիկյան թագավորության հռչակումը: Լևոն Մեծագործ, Առաջադրանք2

Առաջադրանք 2

Կիլիկյան թագավորության հռչակումը: Լևոն  Մեծագործ

Լևոն Բ-ի հռչակումը «Հայոց թագավոր»

Նկարագրել քաղաքական իրադրությունը Մերձավոր արևելքում Լևոն Երկրորդի գահ բարձրանալու նախօրյակին:

12-րդ դարերում Մերձավոր Արևելքում տեղի ունեցած փոփոխությունները իրենց ազդեցություն են ունենում Կիլիկիայի վրա։ Այդ ժամանակ հզորացել էր Եգիպտոսի սուլթանությունը։ Սալահ ադ Դինը պայքարի մեջ է մտնում խաչակիրների հետ և 1187թ նրանցից գրավում Երուսաղեմը։ Այդ ժամանակ վերևելք էր ապրում նաև Իկոնիայի սելջուկյան սուլթանությունը, երկու սուլթանություններն էլ թշնամաբար էին տրամադրված Կիլիկիայի նկատմամբ։ Դաշտային Կիլիկիայի  հարավարևելյան  շրջաների համար լարված էին նաև Անտիոքի իշխանություն և Կիլիկիայի փոխհարաբերությունները։ Այսպիսի բարդ իրավիճակում գահ է բարձրանում Ռուբենի եղբայր՝ Լևոնը։

Բնութագրել Կիլիկյան հայոց թագավորության հռչակման պատմական նշանակությունը:

Կիլիկիան հարավից սահմանակից էր Միջերկրական ծովին, հյուսիսում նրա սահմաները հասնում էին մինչև Տավրոսի լեռները։ Նրանք իրենց համարում էին հայոց արքաներ։ Նրանք օգնում էին նաև խաչակիրներին, մի նշանավոր դեպք եղավ Լևոն Բ-ի թագավոր օծվելը նա օծվեց թագավոր Սուրբ ծննդյան օրը։ Կիլիկիայի բոլոր իշխաներն էլ, իրենց մահից հետո  իրենց ետևից թողնում էին պինդ և հզոր պետություն, որը ավելի էին զարգացնում և հզորացնում թագաժառանգները։

Նկարագրել Լևոն Մեծագործի վարած քաղաքականությունը երկրի քաղաքական, ռազմական, տնտեսական հզորությունը ամրապնդելու համար:

Լևոնի օրոք Կիլիկիայի Հայկական թագավորության սահմանները տարածվում էին Սելևկիայից մինչև Անտիոք, Միջերկրական ծովից մինչև Տավրոսի և Անտիտավրոսի լեռները։ Բուն Կիլիկիայից բացի Լևոնի վեհապետության ներքո էին Պանփիլիան, Իսավրիան, Լիկայոնիան և Գերմանիկեն։ Երկրի սահմանները հսկելու և պաշտպանելու համար Լևոնը վերաշինեց հին բերդերը, հիմնեց նոր ամրություններ, կառուցեց բազմաթիվ հսկիչ դիտանոցներ, ստեղծեց մշտական հզոր բանակ, հաստատեց ռազմական ուսուցման որոշակի կարգ ու կանոն։ Լևոնը կանոնավորեց կառավարման մարմինները՝ արքունի գործակալությունները, սահմանեց վասալների տեղերն ու պարտականությունները, ամրապնդեց օրինականությունը։ Պետական կայուն հարկեր սահմանելու համար Լևոնը հաշվարկի ենթարկեց երկրի գյուղերը, ագարակները, այգիները, անդաստանները։ Նրա հրամանով նորոգվեցին հին վանքերը, հիմնվեցին նորերը և նրանց կից բացվեցին վարժարաններ։ Լևոնը իր արքունիք հրավիրեց շատ գիտնականների ու արվեստագետների, արտոնյալ պայմաններ ստեղծեց նրանց գործունեության համար։

Կիրակոս Գանձակեցու Լևոն Երկրորդի թագադրման  նկարագրությունը:

1196 թվականին Հենրիխ VI կայսրը թագ ուղարկեց Լևոնին։ Լևոնը թագադրվեց 1198 թվականի հունվարի 6-ին, Տարսոն քաղաքի Մայր Տաճարում։ Նոր դաշնակիցներ ունենալու նպատակով Լևոնը խնամական կապեր հաստատեց մերձավոր քրիստոնեական պետությունների արքունիքների հետ։ 1209 թվականին իր եղբոր կրտսեր դստերը՝ Փիլիպպինեին, Լևոնը կնության տվեց Նիկիայի նորահաստատ կայսր Թեոդորոս Լասկարիսին, 1210 թվականին ինքն ամուսնացավ Կիպրոսի թագավոր Ամորի Լուսինյանի դուստր Սիպիլի, իսկ Ռուբեն Ռայմոնդը՝ Լուսինյան արքայատան մի ուրիշ դշխուհու՝ Հելվիսի հետ։ 1214 թվականին իր դուստր Ռիթա-Ստեփանիային Լևոնը ամուսնացրեց Երուսաղեմի ֆրանկական թագավոր Հովհան Բրիենի հետ։ 1218 թվականին Տավրոսում ռազմական դաշինք կնքելով Պտղոմայիդից հայրենիք վերադարձող Հունգարիայի Անդրեաս թագավորի հետ՝ Լևոնը իր դեռատի դստերը պսակեց նրա որդու հետ՝ խոստանալով նրան նշանակել Հայոց թագաժառանգ։

Աղբյուրները Հայոց պատմություն, 7-րդ դասարան, էջ 131-135, համացանց

Լրացուցիչ տեղեկություններ՝ իմ բլոգի հղումն

«Հայոց ժառանգորդ Զաբել թագուհի»

Զաբել թագուհու մասին ուսումնասիրություն (լրացուցիչ աշխատանք)

Լևոն Բ-ի մահից հետո, Ռուբեն Գ-ի (Լևոն Բ-ի ավագ եղբայրը) թոռը՝ Ռուբեն-Ռայմոնդ Անտիոքացից իր ձեռքն է վերցնում Կիլիկիայի Հայոց գահը, բայց շուտով պարտվում է, ընկնում գերի և սպանվում^]։ Ատանի խնամակալության ներքո Զաբելը հռչակվում է Կիլիկիայի թագուհի, բայց շուտով Ատանը սպանվում է։ Ատանի տեղը զբաղեցնում է Հեթումյանների տոհմից Կոստանդին Լամբրոնացին։

Գահի շուրջն սկսված վեճերը հարթելու նպատակով 1222 թվականին Կիլիկիայի իշխանները Զաբելին ամուսնացնում են Անտիոքի դքսության գահաժառանգ Ֆիլիպի հետ։ Վերջինս լատինամոլ քաղաքականություն վարելու համար 1224 (1225^]) թվականին գահընկեց արվեց և բանտարկվեց Կոստանդինի կողմից։ 1226 թվականին Կոստանդինը Զաբելին ամուսնացնում է իր տասներեքամյա որդու՝ Հեթումի (Հեթում Ա) հետ և վերջինիս հռչակել Հայոց թագավո

ր։ Զաբելը հմուտ է եղել ուսման ն գիտության մեջ, նպաստել շինարարական աշխատանքներին, 1238 թվականին ամուսնու հետ վերաշինել է տվել Անդուլ մենաստանը և դարձրել ամառանոց։ Սսում կառուցել է տվել Կաթողիկե և Սբ․ Մարինե եկեղեցիները, 1241 թվականին հիմնել է հիվանդանոց։Զապելը ունեցել է հինգ դուստր և երեք որդի, որոնցից կրտսերը՝ Լևոն Գ, 1270 թվականին ժառանգել է գահը։

Ապրիլ ամսվա ամփոփիչ աշխատանք՝

Ապրիլ ամսվա ամփոփիչ աշխատանք՝ ունեմ բոլոր նյութերը, այս ամիս կատարել ենք բավականին շատ հետազոտական աշխատանքներ՝ մոնղելների մասին,Արծրունիների տոհմի մասին, Գագիկ Ա, Աշոտ Գ և իհարկե Անի աղաքի մասին։Նաև կատարել եմ թարգմանություն, ռուսերեն լեզվից հայերեն։Այս ամիս ուսումնասիրել ենք շատ հետաքրքիր թեմաներ և դեռ շարունակում ենք գտնել պատմության հետքերը։

Ապրիլի 3-7 , առաջադրանք է և 2, իմ բլոգի հղումները՝

առաջադրանք 1

առաջդրանք2

Ապրիլի 17-23-ի առաջդրանք 1 և 2, իմ բլոգի հղումները՝

Առաջադրանք , 7-րդ դասարան, ապրիլի 17-23-ը, առաջադրանք 1 և 2․

Հետազոտական աշխատանքներ՝
Մոնղոլական կայսրություն՝ լրացուցիչ աշխատանք
Հետաքրիր փաստեր մոնղոլների մասին՝
Արծրունիների տոհմ՝ ուսումնասիրություն
Անի քաղաքի մասին հետազոտական աշխատանք
Գագիկ Ա
Աշոտ Գ

Թարգամնություն՝
хана Батыя թարգմանություն

ինքնաստուգում, իմ բլոգի հղում՝
Ինքնաստուգում

ԻՆՔՆԱՍՏՈՒԳՈՒՄ

1․Ովքեր էին սելջուկ-թուրքերի։Երբ հայտնվեցին մեր տարածաշրջանում։

Ալթայից Միջին Ասիա ընկած տարածքում ապրում էին քոչվոր թյուրքական ցեղեր։ Xդարի երկրորդ կեսին նրանց մի մասը, միավորվելով առաջնորդ Սելջուկի շուրջը, ստեղծեց սելջուկյան պետությունը։
XI դարի կեսերին՝ Անիի Բագրատունյաց թագավորության  անկումից երկու տար անց (1047թ․) սելջուկյան հրոսակները ներխուժեցին Հայստան։Նրանք գրեթե անարգել հասան կենտորնական գավառներ և զորքը բաժանելով մասերի, սկսեցին ասպատակել երկիրը։Նրանք հայ բնակչության սոսկալի կոտորած կազմակերպեցին  Բարձր Հայքում՝ Մանանաղի  գավառում։

2.Ինչ քայլեր ձեռնարկեց Բյուզանդիան Հայաստանում Անիի թագավորության անկումից հետո։

Բյուզանդիայի անհեռատես քաղաքակնությունը։ Բյուզանդացիները սակայն Վասպուրականը և հայկական մյուս երկրամասերը չդարձրին սելջուկներին հետ մղլու ամուր հենակետր։Ավելինէ կայսրությունը շարունակեց հայկական հողերը գավթելու, երկիրը թուլացնելու, հայ իշխաններին Հայաստանից հռացնելու իր անհեռատես քաղաքականությունը։
Հայ բնակչությանը դրեցին ծանր հարկեր։Հալածանքնր սկսվեցին Հայոց եկեղեցու դեմ։Ինչպես ցույց տվին հետաքա իրադարձությունները, Բյուզանդիան, թուլացնելով քրիստոնյա Հայաստանը, խոցելի դարձրեց կայսրության արևելյան սահմանները։

3.Թվարկել Թյուրք-սելջուկների արշավանքները, նրանց հետեւանքները։

Առաջին արշավանքը եղել է ՝ հայաստանում։Երկրորդ և երրորդ արշավանքները եղել են նույնպես՝ Հայստանում 1048թ․-ին։

4.Որտեղ և երբ տեղի ունեցավ վճռական ճակատամարտը բյուզանդացիների ե սելջուկների միջև, ինչ արդյունք ունեցավ այն։

Մանազկերտի ճակատամարտ, վճռական ընդհարում սելջուկ-թուրքերի և բյուզանդական զորքերի միջև, Մանազկերտի մոտ, 1071 թվականի օգոստոսի 26-ին։Այս ճակատամրտը ավարտվեց Բյուզանդացիների պարտությամբ։

5.Ինչպես զարգացան հայ-վրացական հարաբերությունները Դավիթ Շինարարի օրոք։

XII դ. սելջուկների դեմ պայքարում ձևավորվեց հարևան քրիստոնյա ժողովուրդների՝ հայերի ու վրացիների ռազմական դաշինքը: Հայ–վրացական զինակցությունը նոր փուլ թևակոխեց վրաց Բագրատունի թագավոր Դավիթ Շինարարի օրոք (1089–1125)։

6.Ներկայացրեք Զաքարյանների ազատագրական պայքարի արդյունքները։

Լինելով խելացի, եռանդուն եւ հեռատես անձնավորություն՝ Սարգիսը, որ տեղափոխվել էր Լոռի, կարողանում է դառնալ խոշոր ֆեոդալ եւ մեծ ազդեցություն ունենալ վրաց Բագրատունիների արքունիքում։ Նրա համագործակիցներն են դառնում որդիները՝ Զաքարեն եւ Իվանեն։ Հմտորեն օգտվելով իրենց բարձր եւ ազդեցիկ դիրքից՝ Զաքարյանները ձեռնամուխ եղան իրենց նվիրական նպատակի իրագործմանը՝ ազատագրական պայքար մղել սելջուկյան տիրապետության դեմ եւ վերականգնել հայկական պետականությունը Բագրատունյաց Հայաստանի տարածքով մեկ։ Եվ դա նրանց հիմնականում հաջողվեց՝ 12-րդ դարի վերջին Զաքարյաններն ազատագրեցին Հյուսիսարեւելյան Հայաստանի մեծագույն մասը եւ ստեղծեցին իրենց իշխանությունը՝ փաստորեն դառնալով հայ Բագրատունիների իրավահաջորդները։ Դա հայոց պետականության վերականգնում էր, եւ զուր չէ, որ ժամանակակիցները Զաքարյանների իշխանությունը կոչում էին «աշխարհակալություն», «աշխարհակալ տերություն», պարզապես՝ «պետություն», իսկ Զաքարյաններին էլ՝ «թագավոր», «արքա», դրանով իսկ արտահայտելով նրանց իշխանության իրական բնույթն ու փաստական դրությունը։

Զաքարյանների իշխանությունը, որ գոյատեւեց մինչեւ 14-րդ դարը, ձեռք բերվեց ազատագրական պայքարի եւ արյան գնով, բայց դարձավ հազվադեպ հանդիպող մի բախտավոր շրջան հայոց բազմադարյան պատմության մեջ։ Զաքարյանները կարողացան ստեղծել բազմահազարանոց ամուր բանակ, պետական իրավասության բարձր մակարդակ եւ դրանով իսկ նեցուկ դառնալ երկրի տնտեսական եւ մշակութային նոր վերելքներին, տեր կանգնել նախնյաց ժառանգությանը։

Զաքարյանների իշխանապետությունը պատմության մեջ հիշատակվում է նաեւ Զաքարյան Հայաստան անունով։ Հաղարծնի վանքի քարե արձանագրությունը Զաքարյան Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի պատմության ոսկե էջերից մեկն է։

7.Մոնղոլական ցեղերը ում գլխավորությամբ միավորվեցին։ Ինչ տարածքներ նվաճեցին մոնղոլները։

XIII դ. սկզբին մոնղոլական տափաստան- ների ռազմաշունչ քոչվոր ցեղերը, միավորվե- լով իրենց առաջնորդ Չինգիզ խանի շուրջը, իրականացրին լայնածավալ նվաճումներ: Նրանք հարևան Չինաստանից հասան Հայ- կական լեռնաշխարհի սահմաններին: Մոնղոլ- ները դաժան դատաստան էին տեսնում նվաճ- ված երկրների բնակչության հետ:

1220 թ. աշնանը մոնղոլական զորքերն ան- ցան Արաքսը և մտան Զաքարյան Հայաս– տանի տարածքը: Ապա նրանք Արցախի հա- րավարևելյան սահմանով ներթափանցեցին Վահրամյաններին ենթակա գավառներ և շարժվեցին դեպի Վրաց մայրաքաղաք Տփղիս: Թշնամու դեմ դուրս եկան վրացական գոր- քերը՝ արքա Գեորգի Լաշայի և նոր ամիրսպա- սալար նշանակված Հովհաննես Զաքարյանի գլխավորությամբ։

Մոնղոլները, դիմելով կեղծ նահանջի, հայ– վրացական ուժերին ծուղակի մեջ գցեցին Կո- մանի դաշրում և հաղթանակ տարան։

8.Ինչպւսին էր Հայաստանի վիճակը XVդարում։Հայկական ինչ իշխանություններ կային այդ ժամանակ 

1. Հայաստանի առաջին բաժանումը Պարսկաստանի և Օսմանյան Թուրքիայի միջև
2. Հայաստանը պարսկական և օսմանյան վարչական բաժանումներում և հայկական իշխանությունները

9.Մեկնաբանել

Չինգիզ խան՝
Ողջ աշխարհը գիտի Չինգիզ խանին որպես մեծ նվաճողի, ով հիմնադրեց մարդկության պատմության ամենամեծ կայսրությունը: Իր դաժանությամբ և անողոքությամբ նա վախ էր ներշնչում ողջ Արևելյան Եվրոպային, Միջին Ասիային, Չինաստանին և Կովկասին:Մողնղոլիայի բնակիչների համար Չինգիզ խանը ազգային հերոս է։Բացի մոնղոլական կայսրության ստեղծումը՝ նա նաև վերականգնեց Մետաքսի ճանապարհը, միավորեց պատերազմող ցեղերին, հարաբերական կայունություն հաստատեց համաշխարհային քարտեզի վրա:

Կուրմանի ճակատամարտ-Չինգիզ խանը 1219 թ. նվաճեց Միջին Ասիան ու Պարսկաստանի հյուսիսը, իսկ 1220 թ. Ատրպատականի վրայով մտավ Աղվանք: Դրա վրա վրաց թագավոր՝ Գեորգի Լաշան Զաքարյան Իվանեի հետ հայ-վրացական միացյալ բանակով Կուրմանի մոտ ճակատամարտ տվեցին, սկայն մեծ պարտություն կրեցին մոնղոլներից:

Լենկ Թեմուր՝
Լենկթեմուր (ապրիլի 8, 1336 Շիմքենտ, Թեմուրյանների պետություն), միջինասիական զորապետ, ամիրա (1370-1405) ։ Մարտում վիրավորվելով՝ ստացել է «Լենկ» (կաղ) մականունը։ 1372-1405–ին ձեռնարկել է ավելի քան 20 խոշոր արշավանք և ստեղծել աշխարհակալություն, որն ընդգրկում էր Միջին Ասիան, Աֆղանստանը, Իրանը, Միջագետքը, Հայաստանը, Վրաստանը և Ատրպատականը։ 1380-90–ական թթ Լենկթեմուրը ավերիչ հարձակումներ է գործել Ոսկե Հորդայի, Հնդկաստանի, իսկ 1400-02–ին՝ թուրքական սուլթան Բայազիդ I–ի դեմ։ Չինաստան կատարած արշավանքն ընդհատվել է Լենկթեմուրի մահվան պատճառով։ Լենկթեմուրը աչքի է ընկել ծայրահեղ դաժանությամբ։

Գեորգի Լաշա՝

Գեորգի IV Լաշա (1191, Վրաստան – 1223, Բագավան), Վրաստանի արքա Բագրատիոնիների տոհմից, որն իշխել է 1213-1223 թվականներին։

Կիլիկյան Հայաստան։Հայերը Կլիկիայում՝ Առաջադրանք 1

Կիլիկյան Հայաստան: Հայերը Կիլիկիայում

Նկարագրել Կիլիկիայի աշխարհագրական դիրքը , բնակլիմայական պայմանների առավելությունները:

Կիլիկիայի բարենպաստ բնակլիմայական պայմանները հնարավորություն էին տալիս զարգացնելու երկրագործությունը և անսնապահությունը։Առաջնակարգ տեղ ունեին հացահատիկային բույսերի մշակումը և այգեգործությանը։Դաշտային Կիլիկիայի որոշ շրջաններում մշակում էին նաև մերձարևադարձային բուսատեսակներ։

Բնութագրել 11-րդ դարի վերջին Կիլիկիայի բնակչության էթնիկ կազմը, քաղաքական իրադրությունը:


XI դ. կեսերից հայ բնակչության զանգվածային արտագաղթ է սկսվում՝ կապված թուրք–սելջուկների արշավանքների և Բյուզանդիայի վարած քաղաքականության հետ: Հայաստանից արտագաղթեց նաև Արծրունիների և Բագրատունիների մի մասը: Արդեն XI դ. երկրորդ կեսին, Եփրատ գետից արևմուտք ընկած հայաբնակ շրջաններից բացի, հայերը մեծամասնություն էին կազմում նաև Կիլիկիայի, Կապադովկիայի, Ասորիքի և Հյուսիսային Միջագետքի մի շարք գավառներում: Կիլիկիայում ապրում էին նաև հույներ, ասորիներ, արաբներ, հրեաներ:

Ներկայացնել Ռուբինյան իշխանության կազմավորման , ընթացքը, արդյունքները:

Հայ իշխաններից Ռուբենը 1080թ. Լեռնային Կիլիկիայում հիմնադրեց Ռուբինյանների իշխանությունը: Հենվելով հայ բնակչության օժանդակության վրա՝ Ռուբենը կարողացավ բյուզանդացիներից գրավել Լեռնային Կիլիկիայի մի մասը:

Ռուբինյան իշխանության գոյությանը սպառնում էին ոչ միայն բյուզանդացիները, այլև սելջուկ-թուրքերը: Սակայն Պաղեստինը և Ասորիքը մահմեդականներից ազատագրելու համար սկսված խաչակրաց առաջին արշավանքը որոշ ժամանակով շեղեց նրանց ուշադրությունը Կիլիկիայից՝ թույլ տալով ամրապնդել և ուժեղացնել հայկական իշխանությունը:

Ռուբենին հաջորդեց իր որդի Կոստանդինը (1095-1100): Նրա օրոք Ռուբինյանների իշխանությունն ավելի ընդարձակվեց և ամրապնդվեց: Նա 1098թ. բյուզանդացիներից խլեց Լեռնային Կիլիկիայի նշանավոր Վահկա բերդը, որը դարձավ իշխանության կենտրոն:

Խաչակիրների մի մասն անցնելու էր Կիլիկիայով, իսկ Կոստանդինը վերահսկում էր Տավրոսի լեռնանցքները, ուստի նրանք ստիպված էին բանակցել նրա հետ: Հայոց իշխանը թույլատրեց, որ խաչակիրներն անցնեին Տավրոսի լեռնանցքներով և նրանց պարեն մատակարարեց: Սրա դիմաց խաչակիրները նրան շնորհեցին բարոնի տիտղոս:

Խաչակիրները սելջուկներից գրավեցին Դաշտային Կիլիկիայի նշանավոր քաղաքներ Տարսոնը, Ադանան և Մսիսը, որոնց համար համառ պայքար սկսվեց հայերի, բյուզանդացիների, սելջուկների ու խաչակիրների միջև: Խաչակիրները գրավեցին նաև Ասորիքն ու Պաղեստինը և ստեղծեցին խաչակրաց չորս պետություններ՝ Երուսաղեմի թագավորությունը, Անտիոքի դքսությունը, Եդեսիայի և Տրիպոլիի կոմսությունները:

Մանազկերտի ճակատամարտից հետո սելջուկների մի մասը հաստատվեց Փոքր Ասիայում և ստեղծեց Իկոնիայի սուլթանությունը: Վերջինս և Փոքր Ասիայում հաստատված թուրքական տարբեր ցեղեր դարձան Կիլիկիայի համար վտանգավոր հարևաններ:

Բնութագրել Ռուբինյան իշխաններ Թորոս Առաջինի, Լևոն Առաջինի, Թորոս Երկրորդի, Մլեհի քաղաքականությունը:

Թորոս Առաջինը՝

Կոստանդինին հաջորդեց նրա որդի Թորոս Ա-ն (1100-1129), որը, շարժվելով դեպի հարավ, գրավեց Սիս և Անաբարզա քաղաքները: Թորոսն ամրացրեց Անաբարզան և դարձրեց իր իշխանության մայրաքաղաք: Թորոսի և Գող Վասիլի միացյալ զորքերը ծանր պարտության մատնեցին 1107թ. Կիլիկիա ներխուժած Իկոնիայի սելջուկներին:

Լևոն Առաջինը՝

Թորոսին հաջորդեց նրա եղբայր Լևոն Ա-ն (1129-1137), որը ձեռնամուխ եղավ Դաշտային Կիլիկիայի նվաճմանը: Այստեղ հայերն ստիպված եղան բախվել բյուզանդացիների և խաչակիրների հետ: Օգտվելով բյուզանդացիների և խաչակիրների հակասություններից՝ Լևոնը բյուզանդացիներից խլեց Մսիսը, Ադանան և Տարսոնը: Համառ պայքարից հետո Կիլիկյան Հայաստանը կարողացավ հարավում դուրս գալ Միջերկրական ծով:

Պետության արևելյան սահմաններն ամրապնդելու նպատակով Լևոնը գրավեց Սարվանդիքար բերդաքաղաքը, ինչը Անտիոքի դքսության և Ռուբինյան իշխանության միջև պատերազմի պատճառ դարձավ: Խաչակիրների և հայերի պայքարից փորձեցին օգտվել սելջուկները: Նրանք արշավեցին ու ավերեցին երկու երկրների սահմանամերձ տարածքները: Սակայն Կիլիկիայի և Անտիոքի միջև մղվող պայքարը շուտով դադարեց: Հայտնվել էր մի նոր ընդհանուր թշնամի, որը երկուսին էլ հավասարապես սպառնում էր: Դա Բյուզանդիայի կայսր Հովհաննես Կոմնենոսն էր, որը ծրագրել էր նվաճել Կիլիկիան և Անտիոքը:

Թորոս երկրորդը՝

Թորոս Բ-ն փոքրաթիվ զորախմբով պայքար սկսեց բյուզանդացիների դեմ: Մի քանի տարվա ընթացքում նա ազատագրեց Վահկան, Անաբարզան, Մսիսը և Տարսոնը: Այսպիսով, հայերին կրկին հաջողվեց իրենց իշխանությունը հաստատել Կիլիկիայի մեծ մասում և վերականգնել Ռուբինյան իշխանությունը: Կիլիկիան գրավելու Բյուզանդիայի հետագա փորձերն ավարտվեցին անհաջողությամբ:

Կիլիկիայի հայկական պետությունն ստեղծեց 30-հազարանոց մշտական բանակ: Մեծապես բարձրացավ Թորոս Բ-ի հեղինակությունը: Նրա կարևոր ձեռնարկումներից էր հայոց կաթողիկոսական աթոռը Հռոմկլա բերդաքաղաք տեղափոխելը, ուր այն մնաց մինչև 1292թ.:

Մլեհ՝

Թորոս Բ-ին հաջորդեց նրա եղբայր Մլեհը (1169-1175): Մլեհի իշխանության սկզբում Դաշտային Կիլիկիայի արևելյան մի քանի շրջաններ դեռևս գտնվում էին խաչակիրների, իսկ արևմտյան որոշ գավառներ՝ Բյուզանդիայի ձեռքում: Երկրի պաշտպանության և հետագա ամրապնդման համար անհրաժեշտ էր ծովեզրյա բոլոր շրջաններն ազատագրել բյուզանդացիներից ու խաչակիրներից: Այս դժվարին խնդիրը կյանքի կոչելու համար Մլեհը՝ նոր քաղաքականություն վարելով, դաշնակցեց Հալեպի մահմեդական ամիրայի հետ: Այդ ճանապարհով Մլեհը խաչակիրներից հետ վերցրեց Կիլիկիայի արևելքում գտնվող կարևորագույն բերդերը, իսկ այնուհետև Բյուզանդիայից ազատագրեց Ադանան, Մսիսը և Տարսոնը՝ իրենց ծովափնյա շրջաններով: Հայկական իշխանությունն իր վերահսկողությունը հաստատեց առևտրական կարևոր ճանապարհների վրա: Մլեհը փորձեց իր իշխանությանը միացնել նաև Հեթումյաններին պատկանող Լամբրոն բերդը, սակայն հաջողության չհասավ: Մլեհ իշխանը բարեկարգեց Սիս քաղաքն ու այն դարձրեց Կիլիկյան Հայաստանի մայրաքաղաք: Նրա քաղաքականությունը և բարեփոխումները մեծապես նպաստեցին Կիլիկյան Հայաստանի հեղինակության բարձրացմանն ու հզորացմանը: Սակայն Մլեհի քաղաքականությունից դժգոհ բարձրաստիճան հոգևորականները և իշխանները դավադրություն կազմակերպեցին և սպանեցին նրան:

Աղբյուրները՝ Հայոց պատմություն, 7-րդ դասարան, դասագիրք, էջ 123-130, համացանց:

Հավելյալ տեղեկություններ՝

Կիլիկիայի հայկական պետության մեծ իշխանների գահացանկը՝
Ռուբեն Ա (1080–95 թթ. ), Կոստանդին Ա (1095–1100 թթ.), Թորոս Ա (1100–29 թթ.), Լևոն Ա (1129–37 թթ.), Թորոս Բ (1145–69 թթ.), Ռուբեն Բ (1169 թ.), Մլեհ (1169–75 թթ.), Ռուբեն Գ (1175–87 թթ.), Լևոն Բ (1187–98 թթ.)

Թագավորների գահացանկը՝
Լևոն Բ (1198–1219 թթ.), Զաբել (1219–22 թթ.), Ֆիլիպ (1222–25 թթ.), Հեթում Ա (1226–69 թթ.), Լևոն Գ (1269–89 թթ.), Հեթում Բ (1289–96, 1299–1301 թթ.), Սմբատ (1296–98 թթ.), Կոստանդին Բ (1298–99 թթ.), Լևոն Դ (1301–08 թթ.), Օշին Ա (1308–20 թթ.), Լևոն Ե (1320–42 թթ.), Գվիդոն կամ Կոստանդին (1343–44 թթ.), Կոստանդին Դ (1345–63), Կոստանդին Ե (1365–73 թթ.), Լևոն Զ  (1374–75 թթ.)

Առաջադրանք , 7-րդ դասարան, ապրիլի 17-23-ը, առաջադրանք 1 և 2․

Առաջադրանք 1

Առաջադրանք 1

Հայ ժողովրդի պայքարն հայ նվաճողների դեմ: Զաքարյաններ:

Պատմեք քոչվորների դեմ հայ ժողովրդի մղած պայքարի մասին:

XI դարի կեսերին՝ Անիի Բագրատունյաց թագավորության անկումից երկու տարի անց, սելջուկները ներխուժեցին Հայաստան: Վասպուրականում բյուզանդացիները որևէ փորձ չկատարեցին թյուրքերին կանգնեցնելու համար: Սելջուկները մոտավորապես հասան Հայաստանի կենտրոնական գավառներ և զորքը մասերի բաժանելով, սկսեցին ավիրել երկիրը: Նրանք հայ բնակչության սոսկալի կոտորած կազմակերպեցին Բարձր Հայքում՝Մանանիղի գավառում:
1048թվականին նրանք նույն դաժանությամբ վարվեցին Կարինի հարևանությամբ, Արծն քաղաքի բնակչության հետ: Այդ քաղաքը հռչակված էր իր աշխույժ շուկաներով: Պաշտպանական պարիսպներ չունենալով՝քաղաքի բնակիչները որևէ դիմադրություն չցուցաբերեցին քոչվոր սելջուկներին, սակայն դա նրանց չփրկեց: Արծնը հիմնահատակ ավերեց ամբողջ բնակչությունը:

Թվարկեք հայկական պետության վերականգնման փորձերի ձախողման պատճառները:

Սկզբից ասեմ, որ կայսրությունը չդադարեց և շարունակեց հայկական հողերը թուլացենլ, գավթել, նրանք ուզում էին հայ իշխաններին հեռացնեին Հայաստանից։

Համեմատեք Բագրատունյաց Հայաստանը և Զաքարյանների իշխանապետությունը:

Բագրատունյաց թագավորության ընթացքում՝

Բագրատունիների տերությունը 9-րդ դարի վերջին և 10-րդ դարի սկզբին

Զաքարյաններ՝

1048 թ-ին Մեծ Զավ գետի կիրճում, սելջուկների դեմ բյուզանդական զորքի տարած հաղթանակից հետո, Զաքարյանների նախնի Խոսրովը իր տոհմով անցել է Գուգարք և ճանաչել Լոռու Բագրատունի թագավոր Կյուրիկե Ա-ի գերիշխանությունը։ 1118-ին, Լոռին ժամանակավորապես Վրաստանին միացվելուց հետո, Զաքարյանների նախնիները դարձել են վրաց թագավոր Դավիթ Շինարարի վասալներ։ 1120-ական թվականներից Զաքարիան և իր որդի Սարգիս Մեծը դարձել են Լոռիի նոր տերերի՝ Օրբելիների վասալ ֆեոդալներ։ 1185-ին Թամար թագուհին Զաքարյաններին դասել է խոշոր ֆեոդալների շարքը, իսկ Սարգիս Մեծին հանձնել ամիրսպասալարի (գլխավոր հրամանատար) պաշտոնը՝ Օրբելիների նախկին կալվածքներով հանդերձ։ Զաքարյանների ազդեցությունը հատկապես մեծացել է 1190-ական թվականներին, Սարգիս Մեծի որդիներ Զաքարե Բ ամիրսպասալար և Իվանե Ա աթաբեկ եղբայրների օրոք, որոնք իբրև գլխավորում էին հայոց ու վրաց զորքերը։

Աղբյուրները՝ Հայոց պատմություն , 7-րդ դասարան դասագիրք, էջ 111-117, համացանց

Լրացուցիչ -«Քոչվորական կայսրությունների առանձնահատկությունները»/ Պարտադիր նշել աղբյուները/:

Բլոգիս հղումը՝ «Քոչվորական կայսրությունների առանձնահատկությունները»

«Քոչվորական կայսրությունների առանձնահատկությունները»

Քոչվորների կայսրապաշտությունը 

Առաջադրանք 2

Հայաստանը և մոնղոլները 

Պատմիր մոնղոլների, նրանց նվաճումների մասին:

Մողոլներ (մոնղ.՝ могол) Աֆղանստանում բնակվող մոնղոլ ժողովուրդ։ Բնակչությունը կազմում է ավելի քան 20 000 մարդ ըստ 20-րդ դարի վերջի գնահատականի[1]։ Նրանցից 200-ը ներկայումս խոսում է մողոլերեն։ Այս լեզուն մոնղոլական լեզվի հնացած բարբառն է, որը իրանական լեզուներից մեծ ազդեցություն է ունեցել[2]։

Ներկայացրու հայերի  դրությունը,իրադարձությունների ժամանկագրությունը  մոնղոլական նվաճումների ժամանակ:

Ներկայացրու հետաքրքիր փաստեր մոնղոլների մասին:
Իմ բլոգի հղումը՝ հետաքրքիր փաստեր մոնղոլների մաիսն

Չինգիզ խանի ութ կանոնները   /շարադրիր .քո վերաբերմունքը այս կանոնների նկատմամբ/

Իհարկե ունեն միտք և մի քանիսը կան որոնք նույնիսկ շատ հետաքրքիր են, սակայն սա չի կարելի ասել, որպես կանոն քանի որ սա կանոն չէ, սա ուղղակի մտքեր են ավելի շատ ասացվածքներ, որոնք դու պետք է որոշես արդյոք համաձայն ես, թե ոչ։

Լրացուցիչ աշխատանք / ձեր ընտրությամբ մեկ  առաջադրանք կատարել/

7 փաստ Բաթու խանի մասին / թարգմանություն/

Չինգիզ Խանը հավանական է, որ 1220թ-ին եղել է Հայաստանում/   /վերլուծիր այս հոդվածը/:

Լենկ  Թեմուր/ Տեսաֆիլմը դիտելուց հետո  վերլուծիր նրա կերպարը/

Մոնղոլական արշավանքները/ հետազոտական աշխատանք/

• Նախաբան
• «Մեծ Յասա»՝ մոնղոլների հիմնական օրենք
• Մոնղոլական ցեղերի միավորումը Թիմուչինի կողմից
• Սիբիրի գրավումը Չինգիզ խանի կողմից և արշավանք դեպի Չինաստան
• Մոնղոլների արևմտյան արշավանքները
• Ոսկե Հորդայի ստեղծումը
• Մոնղոլական տերության անկման հիմնական պատճառը
• Վերջաբան․ Շատ հնարավոր է, որ Չինգիզ խանը եղել է Հայաստանում

Աղբյուրները ՝Հայոց պատմություն,7-րդ դասարան դասագիրք, էջ 118-122, համացանց

хана Батыя թարգմանություն

Место рождения – Бурятия? Бату-хан родился в 1209 году. Скорее всего, это произошло на территории Бурятии или Алтая. Его отцом был старший сын Чингисхана Джучи (который родился в плену, и есть мнение, что он не сын Чингисхана), а матерью – Уки-хатун, состоявшая в родстве со старшей женой Чингисхана. Таким образом, Бату был внуком Чингисхана и внучатым племянником его жены. Джучи владел самым большим уделом чингизидов. Он был убит, возможно, по указанию Чингисхана, когда Бату было 18 лет. По легенде, Джучи похоронен в мавзолее, который находится на территории Казахстана в 50 километрах к северо-востоку от города Жезказгана. Историки считают, что мавзолей мог быть построен над могилой хана много лет спустя.

Ծննդավայր – Բուրյաթիա? Բաթու Խանը ծնվել է 1209 թ. Ամենայն հավանականությամբ, դա տեղի է ունեցել Բուրյաթիայի կամ Ալթայի տարածքում։ Նրա հայրը Չինգիզ խան Ջոչիի (որը ծնվել է գերության մեջ, և կարծիք կա, որ նա Չինգիզ խանի որդին չէ) ավագ որդին էր, իսկ մայրը՝ Ուկի-Խաթունը, ով ազգական էր Չինգիզ Խանի ավագ կնոջ հետ։ Այսպիսով, Բաթուն Չինգիզ խանի թոռն էր և նրա կնոջ ծոռը։ Ջոչին պատկանում էր Չինգիզիդների ամենամեծ մասը: Նա սպանվել է, հնարավոր է, Չինգիզ Խանի հրամանով, երբ Բաթուն 18 տարեկան էր։ Ըստ լեգենդի՝ Ջոչին թաղված է դամբարանում, որը գտնվում է Ղազախստանում՝ Ժեզկազգան քաղաքից 50 կիլոմետր հյուսիս-արևելք: Պատմաբանները կարծում են, որ դամբարանը կարող էր կառուցվել խանի գերեզմանի վրա շատ տարիներ անց։

 Окаянный и справедливый Имя Бату означает «крепкий», «сильный». При жизни он получил прозвище Саин-хан, что по-монгольски означало «благородный», «щедрый» и даже «справедливый». Единственные летописцы, которые отзывались о Батые лестно, были персами. Европейцы писали, что хан внушает сильный страх, но держит себя «ласково», умеет скрыть эмоции и подчеркивает свою принадлежность к семье чингизидов. В нашу историю он вошел, как погубитель – «злочестивый», «окаянный» и «поганый».

Անիծված և արդար Բաթու անունը նշանակում է «ուժեղ», «ուժեղ»: Իր կենդանության օրոք նա ստացել է Սաին Խան մականունը, որը մոնղոլերեն նշանակում է «ազնվական», «առատաձեռն» և նույնիսկ «արդար»։ Միակ մատենագիրները, որոնք շողոքորթությամբ էին խոսում Բաթուի մասին, պարսիկներն էին։ Եվրոպացիները գրում էին, որ խանը մեծ վախ է ներշնչում, բայց իրեն «նրբորեն» է պահում, գիտի ինչպես թաքցնել զգացմունքները և ընդգծում է իր պատկանելությունը Չինգիզիդների ընտանիքին։ Նա մեր պատմության մեջ մտավ որպես կործանիչ՝ «չար», «անիծված» և «կեղտոտ»։

Праздник, ставший поминками Кроме Бату, у Джучи было 13 сыновей. Есть легенда о том, что все они уступали друг другу место отца и просили деда разрешить спор. Чингисхан выбрал Бату и дал ему в наставники полководца Субедея. По сути, власти Бату не получил, земли был вынужден раздать братьям, а сам выполнял представительские функции. Даже войско отца возглавил старший брат Орду-Ичен. По легенде, праздник, который молодой хан устроил, вернувшись домой, превратился в поминки: гонец принес весть о кончине Чингисхана. Ставший Великим ханом Удэгей недолюбливал Джучи, но в 1229 году подтвердил титул Бату. Безземельному Бату пришлось сопровождать дядю в китайском походе. Поход на Русь, который монголы начали готовить в 1235 году, стал для Бату шансом обрести владения.

Հետաքրիր փաստեր մոնղոլների մասին՝

Մոնղոլներն իրենց բնույթով քոչվորներ էին, այնպես որ նրանց միջև կապը պաշտպանելու համար հարմար և անհրաժեշտ միջոց էր, որը ապահովելու համար նրանք ստեղծեցին իրենց փոստային համակարգը, որն անվանում էին Յամ, ինչը թարգմանաբար նշանակում է «անցակետ»:
Այն իրենից ներկայացնում էր բազմաթիվ փոստային կայանների համակարգ, որտեղ նվիրված ու պատասխանատու փոստատարներ էին աշխատում` կարևոր տեղեկություններ տարածելով կամ փոխանցելով մի կայանից մյուսին: Այս կայանները միմյանցից գտնվում էին 24-64 կմ հեռավորության վրա: Մի ժամանակահատվածում միայն Չինաստանի տարածքում մինչև 1400 փոստային կայաններ կային, որտեղ մինչև 50,000 ձիեր էին պահվում փոստատարներին ծառայեցնելու համար:

 8  Ռազմավարությունը

Հայտնի է, որ մոնղոլները արդյունավետ ու ահարկու ռազմավարություններ էին մշակում ճակատամարտերի համար ու գրեթե միշտ մարտերում ներգրավված լինելու հետևանքով լավ մարզված մարտիկներ էին: Նույնիսկ աշխարհահռչակ այնպիսի զորավարներ, ինչպիսիք են Ալեքսանդր Մակեդոնացին ու Հաննիբալը, իրենց ձեռքբերումներում ավելի թույլ են երևում, երբ նրանց համեմատում ես մոնղոլ զորավարների հետ:
Մոնղոլներն իսկապես շատ էին աշխատում ճիշտ ու արդյունավետ ռազմավարություն մշակելու համար: Նրանք այնպիսի ռազմավարություններ էին մշակում, ինչպես օրինակ` անակնկալ հարձակումներ, կեղծ նահանջներ, հոգեբանական պատերազմներ ու նույնիսկ պատանդներ պահում, մարդկանց որպես վահաններ օգտագործում: Մոնղոլների ավելի թույլ զորքերը ձևացնում էին, թե հետ են նահանջում ու ստիպում թշնամուն ոգևորված հետևել իրենց ու դա օգտագործելով` թիկունքից դուրս գալիս նրանց  վրա ու ջախջախում թշնամուն:

 7  Մետաքսի ճանապարհը

Հայտնի է, որ Չինգիզ Խանը հաճախ էր հարձակումներ կազմակերպում Մետաքսե ճանաարհի վրա, որն Ասիան ու Եվրոպան կապող հիմնական ու կարևոր առևտրային ճանապարհն էր, ու մոնղոլների համար հիմնական ու ամենամեծ եկամտի աղբյուրը: Հասկանալով, որ նույնիսկ իր հզոր ռազմիկները չեն կարող կառավարել ու նվաճել այս ահռելի 6437 կմ երկարությյուն ունեցող ճանապարհը, Չինգիզ Խանը երկրորդական ռազմավարություն մշակեց: Նա սկսեց ջախջախել ճանապարհին տեղակայված բոլոր արաբական ու թուրքական գաղութները, մինչև որ բոլոր քաղաքներն ու օազիսները կա՛մ փլատակների էին վերածվում, կա՛մ ծնկի իջնում նրա դեմ` ենթարկվելով Խանին: Սա բավականին երկար ժամանակ պահանջեց, և Չինգիզ Խանը նույնիսկ չհասցրեց տեսնել իր ծրագրի ամբողջական իրականացումը, սակայն երբ մոնղոլներին ի վերջո հաջողվեց տիրել ամբողջ Մետաքսե ճանապարհին, նրանք կառչեցին դրանից: 14-րդ և 15-րդ դարերում մոնղոլներն ամբողջովին գրավվել էին Մետաքսե Ճանապարհը: Մոնղոլները, սակայն, դաժան կառավարիչներ չէին. նրանք լավ էին վերաբերվում առևտրականներին ու նույնիսկ օգնում ու խթանում էին, որպեսզի զարգանա Միջագետքի ու Չինաստանի միջև կապը, իսկ եկամուտները հարկերի ու տուրքերի տեսքով հարստացնում էին մոնղոլների գանձարանները:

 6  Մոնղոլների խաղաղությունը

Ծանր պատերազմներին սովորաբար հաջորդում է խաղաղությունը: Այսպես էր նաև մոնղոլների դեպքում: «Pax Mongolica»-ն կամ Մոնղոլների Խաղաղության ժամանակաշրջանը, 13-րդ ու 14-րդ դարերի նվաճողական արշավանքներից հետո էր, այն ժամանակ, երբ մոնղոլներն իրենց ծաղկման փուլում էին: Նրանց կայսրությունը ձգվում էր մինչև 15 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածքով, որտեղ ավելի քան 100 միլիոն մարդիկ էին բնակվում: Համեմատության համար նշենք, որ ԱՄՆ-ն 9.83 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածք է ընդգրկում:
Այս ժամանակահատվածում, երբ մոնղոլներին հաջողվել էր հսկայական տարածքներ նվաճել ու միաժամանակ զարգացնել փոստային համակարգն ու տիրել հայտնի մետաքսե ճանապարհին, նրանց մնում էր պահպանել ու վայելել խաղաղությունը, որին հասնելու համար այդքան շատ մարդու կյանք էր խլվել:

 5  ՈսկեՀորդա

Մոնղոլական ամենահզոր կայսրություններից մեկը Ոսկե Հորդան էր, որը Չինգիզ Խանի թոռ Բաթու Խանի կողմից ստեղծվել էր 1251թ.ին: Այն հսկայական կայսրություն էր ժամանակակից շենքերով: Մայրաքաղաքը Սարայ-Բաթուն էր:
Ոսկե Հորդան մեծ ազդեցություն ուներ այլ մշակույթների վրա: Անցնելով ժամանակակից Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Ղազախստանի, Մոլդովայի ու Կովկասի տարածքներով` նրանք կապ էին պահպանում թե՛ ռուսների, թե՛ մուսուլմանների հետ: Հորդան ահաբեկում էր ռուսներին, ու այդ ժամանակաշրջանում ռուսների համար ծանր շրջան էր` տիրում իրենց մոնղոլ հարևանների պատճառով: Մուսուլմաններն ավելի բախտավոր էին: Մոնղոլները, սկզբնապես շամանական կրոն ունենալով, ընդունեցին մուսուլմաններին ու ի վերջո ընդունեցին նրանց կրոնը:

 4  Զենքերը

Մոնղոլները, ի սկզբանե քոչվոր լինելով, կռվում էին ձիերին հեծած ու գրեթե անընդհատ: Նրանց համար ձիերը մեծ նշանակություն ունեին և երբեմն որպես զենք էին ընդունվում մոնղոլների կողմից: Նրանք օգտագործում էին տեգեր, մականներ, դաշույններ, սրեր: Նրանք նույնիսկ վառոդ էին օգտագործում պայթուցիկներ ու ռումբեր ստանալու համար:
Նրանք կարճ ու երկար աղեղներ էին օգտագործում` դրանց հետ տարբեր տեսակի նետեր արձակելով (կախված կոնկրետ իրավիճակից): Մոնղոլների ամենահայտնի նետը սուլոց հանոց նետն էր, որի մեջ բացված անցքը նետի սլանալու հետ սուլոց էր արձակում ու վախեցնում թշնամուն: Երբեմն այս նետերը արձակում էին նույնիսկ իրենց իսկ ռազմական ընկերներին ազդանշան ուղարկելու համար: Վաղ շրջանում մոնղոլները զրահներ չէին օգտագործում ու նախընտրում էին թեթև կաշվե զրահ, որը նրանք պատրաստում էին ձիու մեզի մեջ պահելով: Նրանք նաև կաշե զրահներ էին հագցնում իրենց ձիերին:

 3  Հանդուրժողականությունը

Հանդուրժողականությունը կարծես մոնղոլների ռազմավարություններից մեկն էր: Բազմաթիվ տարբեր ցեղերի ու մշակույթների մարդկանց նվաճելով ու տիրելով` նրանք օգտագործում էին նաև տվյալ մշակույթի առանձնահատկություններն ու սովորություններն, ու զարգացնում էին իրենցը: Նրանք նույնիսկ տարբեր կրոնական հավատալիքներ ունեցքող ցեղերից կրոնական հարկ էին հավաքում` օգուտ քաղելով բազմազանությունից ու նաև այդպիսով պահպանելով տարբեր մշակույթների առանձնահատկությունները:

 2  Թաթարներ

Գրավված մարդիկ մոնղոլներին երբեմն թաթարներ էին անվանում: Սա այն պատճառով, որ մոնղոլներն իրենք իրենց «Թաթա» էին անվանում: Երևի մարդիկ հնչյուններն ավելի շատ նմանեցնում էին հռոմեական դիցաբանության մեջ դժոխքի անվանը` Տարտարոսին, իսկ «թաթար» նշանակում է «Տարտարոսի մարդիկ»:
Այսօր թաթար են անվանում էթնիկ թուրքերին, ովքեր ապրում են Ռուսաստանի, Ղազախստանի ու Սիբիրի տարածքում:

 1  Սուբուտայ

Սուբուտայը երևի ամենակարևոր պատճառներից է, որ Չինգիզ Խանին հաջողվել է ստեղծել մեծ Մոնղոլական կայսրությունը: Սուբուտայը մոնղոլների գլխավոր ստրատեգն էր, ով տարբեր ռազմավարություններ էր մշակում պատերազմների ժամանակ, որոնք էլ մոնղոլներին հաղթանակ էին բերում:
Նա ոչ միայն մոնղոլների, այլև աշխարհի պատմության ամենախելոք ռազմագետ էր, ամենահմուտ հրամանատարն ու ռազմական առաջնորդը:
Սուբուտայն առաջինն էր, ով պաշարողական ռազմավարություն է մշակել ու ռազամական տեղեկատվության ստացման ռազմավարություն մշակել: Նա միշտ կարողանում էր իմանալ, թե ինչ ստրատեգիա է մշակել թշնամին և նոր միայն դրանից հետո ինքը ծրագրում մոնղոլների ռազմական քայլերը: Նա միշտ նոր բաներ էր սովորում, խորհրդակցում ճարտարագետների ու իմաստուն մարդկանց հետ, որի արդյունքում նա կարողանում էր ճիշտ մշակել ռազմավարությունն ու մոնղոլններին ռազմական հաջողություն բերել:

Մոնղոլական կայսրություն՝ լրացուցիչ աշխատանք

Մոնղոլական կայսրություն (մոնղ.՝ Монголын эзэнт гүрэн, միջին մոնղոլերեն Yeke Mongγol ulus – Մեծ Մոնղոլական պետություն, մոնղ.՝ Их Монгол улс, ռուս.՝ Орда ռուսական ժամանակագրություններում), կայսրություն, որը գոյություն է ունեցել 13-14-րդ դարերում և եղել է պատմության մեջ խոշորագույնը^[2]։ Այն ձևավորվել է Կենտրոնական Ասիայի տափաստաններում, այնուհետև ընդարձակվել է՝ ձգվելով Արևելյան Եվրոպայից և Կենտրոնական Եվրոպայի որոշ հատվածներից մինչև Ճապոնական ծով՝ հյուսիսում հասնելով Սիբիր, հարավում և արևելքում՝ Հնդկական թերակղզի, Հնդկաչին և Իրանական լեռնաշխարհ, իսկ արևմուտքում՝ Լևանտ և Կարպատներ։

Մոնղոլական կայսրությունը ձևավորվել է Չինգիզ խանի գլխավորությամբ մի շարք քոչվոր ցեղերի միավորմամբ մոնղոլների հայրենիքում։ 1206 թվականին խորհուրդը որոշել է Չինգիզ խանին հռչակել բոլոր մողոլների ղեկավար։ Նրա և նրա հաջորդների ղեկավարման շրջանում կայսրությունն արագորեն աճել է^[3][4]։ Այս լայնատարած միջմայրցամաքային կայսրությունը միավորել է Արևելքը և Արևմուտքը՝ հաստատելով Պաքս Մոնղոլիկա (Pax Mongolica)՝ հնարավոր դարձնելով առևտրի, տեխնոլոգիաների, ապրանքների և գաղափարախոսությունների տարածումը ողջ Եվրասիայում^[5][6]։

Իրավահաջորդությամբ պայմանավորված պատերազմների արդյունքում կայսրությունը մասնատվել է։ Պայքար է սկսվել Չինգիզ խանի թոռների միջև այն հարցի շուրջ, թե կայսրությունը պետք է անցնի գլխավոր ժառանգ Ուգեդեյի որդիներին, թե մյուսների որդիներին՝ Թոլուի, Չաղաթայի կամ Ջուջի։ Թոլուիդները արյունոտ կռվում հաղթել են Ուգեդեյի և Չաղաթայի ուժերին, սակայն պայքարը շարունակվել է Թոլուի ժառանգների միջև։ Մոնղոլական կայսրության մասնատման մեկ այլ պատճառ է եղել կենսակերպի հարցը՝ անցնել նստակեցության և դառնալ տիեզերական կայսրություն, թե մնալ քոչվոր և ապրել տափաստաններում։

Մյոնգե խանի մահից հետո (1259 թվական) հակառակորդ քուրուլթայ խորհուրդները միաժամանակ ընտրել են տարբեր իրավահաջորդների՝ Արըք Բուգա և Խուբլայ խան եղբայրներին, ովքեր կռվել են իրար դեմ Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմում (1260-1264 թվականներ) և լուծել են Չինգիզ խանի այլ որդիների ժառանգների հետ մրցակցության հարցը^[7][8]։ Իշխանությունն անցել է Խուբլային, սակայն քաղաքացիական պատերազմը վերսկսվել է, երբ նա փորձել է իր իշխանությունը հաստատել Չաղաթայի և Ուգեդեյի ընտանիքների նկատմամբ։

Չինգիզ խանի և Ուգեդեյ խանի կառավարման շրջանում մոնղոլները պարտություններ էին կրում, երբ ոչ շատ հմուտ զորավար էր դառնում զորքերի հրամանատարը։ Մոտ 1215-1217 թվականներին Սիբիրյան թումեդները Բորոխուլի գլխավորությամբ պարտության են մատնել մոնղոլական ուժերին, Ջալալ ադ-Դինը պարտության է մատնել Շիգի Քութուղուին Փարվանի ճակատամարտում, իսկ 1230 թվականին Քին դինաստիայից Հեդա և Փուա զորավարները պարտության են մատնել Դոլքոլքուին։ Ամեն անգամ մոնղոլները վերադարձել են կարճ ժամանակ անց ավելի մեծ զորքով և իրենց լավագույն զորավարներով, արդյունքում հաղթանակ են տարել։ 1260 թվականին Գալիլեայում տեղի ունեցած Այն Ջալուտի ճակատամարտը միակն էր, որից հետո մոնղոլները անմիջապես չեն վերադարձել՝ պարտության համար վրեժ լուծելու։ Սա պայմանավորված է նրանով, որ Մյոնգե խանը մահացել էր, իսկ Արըք Բուգայի և Խուբլայի միջև սկսել էր Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմը, միևնույն ժամանակ Ոսկե Հորդայից Բերքե խանը հարձակվել էր Պարսկաստանում Հուլաղու խանի վրա։ Չնայած մոնղոլները Լևանտի վրա բազմիցս են հարձակում գործել և կարճ ժամանակով գրավել են այն, այնուհետև 1299 թվականի Վադի ալ-Խազանդարի ճակատամարտից հետո արշավել են դեպի Գազա, սակայն ստիպված են եղել հեռանալ տարածաշրջանից՝ պայմանավորված աշխարհաքաղաքական մի շարք գործոններով։  

1294 թվականին Խուբլայի մահվան ժամանակ Մոնղոլական կայսրությունը մասնատվել է 4 առանձին խաքանությունների կամ կայսրությունների, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր հետաքրքրություններն ու նկրտումները՝

• Հյուսիսարևմուտքում Ոսկե Հորդայի խանություն
• Կենտրոնական Ասիայում Չաղաթայական խանություն
• Հարավարևմուտքում Իլխանությունը
• Արևելքում Յուան դինաստիան՝ հիմնված մերօրյա Պեկինում^[9]

1304 թվականին արևմտյան երեք խանությունները ընդունել են Յուան դինաստիայի անվանական սյուզերենությունը^[10][11], սակայն 1368 թվականին հան չինական Մին դինաստիան գրավել է մոնղոլական մայրաքաղաքը։ Յուան դինաստիայի չինգիզական ղեկավարները նահանջել են մոնղոլական հայրենիք և շարունակել են ղեկավարել այնտեղ՝ իբրև Հյուսիսային Յուան դինաստիա։ 1335-1353 թվականներին Իլխանությունը բաժանվել է մասերի։ Մինչև 15-րդ դարի վերջը Ոսկե Հորդան նույնպես բաժանվել է իրար հետ մրցակցող խանությունների, մինչդեռ Չաղաթայի խանությունը այս կամ այն կերպ պահանվել է մինչև 1687 թվականը։

Աղբյուրներ՝

Վիկիպեդիա հղում գիրք