Առաջադրանք , 7-րդ դասարան, ապրիլի 17-23-ը, առաջադրանք 1 և 2․

Առաջադրանք 1

Առաջադրանք 1

Հայ ժողովրդի պայքարն հայ նվաճողների դեմ: Զաքարյաններ:

Պատմեք քոչվորների դեմ հայ ժողովրդի մղած պայքարի մասին:

XI դարի կեսերին՝ Անիի Բագրատունյաց թագավորության անկումից երկու տարի անց, սելջուկները ներխուժեցին Հայաստան: Վասպուրականում բյուզանդացիները որևէ փորձ չկատարեցին թյուրքերին կանգնեցնելու համար: Սելջուկները մոտավորապես հասան Հայաստանի կենտրոնական գավառներ և զորքը մասերի բաժանելով, սկսեցին ավիրել երկիրը: Նրանք հայ բնակչության սոսկալի կոտորած կազմակերպեցին Բարձր Հայքում՝Մանանիղի գավառում:
1048թվականին նրանք նույն դաժանությամբ վարվեցին Կարինի հարևանությամբ, Արծն քաղաքի բնակչության հետ: Այդ քաղաքը հռչակված էր իր աշխույժ շուկաներով: Պաշտպանական պարիսպներ չունենալով՝քաղաքի բնակիչները որևէ դիմադրություն չցուցաբերեցին քոչվոր սելջուկներին, սակայն դա նրանց չփրկեց: Արծնը հիմնահատակ ավերեց ամբողջ բնակչությունը:

Թվարկեք հայկական պետության վերականգնման փորձերի ձախողման պատճառները:

Սկզբից ասեմ, որ կայսրությունը չդադարեց և շարունակեց հայկական հողերը թուլացենլ, գավթել, նրանք ուզում էին հայ իշխաններին հեռացնեին Հայաստանից։

Համեմատեք Բագրատունյաց Հայաստանը և Զաքարյանների իշխանապետությունը:

Բագրատունյաց թագավորության ընթացքում՝

Բագրատունիների տերությունը 9-րդ դարի վերջին և 10-րդ դարի սկզբին

Զաքարյաններ՝

1048 թ-ին Մեծ Զավ գետի կիրճում, սելջուկների դեմ բյուզանդական զորքի տարած հաղթանակից հետո, Զաքարյանների նախնի Խոսրովը իր տոհմով անցել է Գուգարք և ճանաչել Լոռու Բագրատունի թագավոր Կյուրիկե Ա-ի գերիշխանությունը։ 1118-ին, Լոռին ժամանակավորապես Վրաստանին միացվելուց հետո, Զաքարյանների նախնիները դարձել են վրաց թագավոր Դավիթ Շինարարի վասալներ։ 1120-ական թվականներից Զաքարիան և իր որդի Սարգիս Մեծը դարձել են Լոռիի նոր տերերի՝ Օրբելիների վասալ ֆեոդալներ։ 1185-ին Թամար թագուհին Զաքարյաններին դասել է խոշոր ֆեոդալների շարքը, իսկ Սարգիս Մեծին հանձնել ամիրսպասալարի (գլխավոր հրամանատար) պաշտոնը՝ Օրբելիների նախկին կալվածքներով հանդերձ։ Զաքարյանների ազդեցությունը հատկապես մեծացել է 1190-ական թվականներին, Սարգիս Մեծի որդիներ Զաքարե Բ ամիրսպասալար և Իվանե Ա աթաբեկ եղբայրների օրոք, որոնք իբրև գլխավորում էին հայոց ու վրաց զորքերը։

Աղբյուրները՝ Հայոց պատմություն , 7-րդ դասարան դասագիրք, էջ 111-117, համացանց

Լրացուցիչ -«Քոչվորական կայսրությունների առանձնահատկությունները»/ Պարտադիր նշել աղբյուները/:

Բլոգիս հղումը՝ «Քոչվորական կայսրությունների առանձնահատկությունները»

«Քոչվորական կայսրությունների առանձնահատկությունները»

Քոչվորների կայսրապաշտությունը 

Առաջադրանք 2

Հայաստանը և մոնղոլները 

Պատմիր մոնղոլների, նրանց նվաճումների մասին:

Մողոլներ (մոնղ.՝ могол) Աֆղանստանում բնակվող մոնղոլ ժողովուրդ։ Բնակչությունը կազմում է ավելի քան 20 000 մարդ ըստ 20-րդ դարի վերջի գնահատականի[1]։ Նրանցից 200-ը ներկայումս խոսում է մողոլերեն։ Այս լեզուն մոնղոլական լեզվի հնացած բարբառն է, որը իրանական լեզուներից մեծ ազդեցություն է ունեցել[2]։

Ներկայացրու հայերի  դրությունը,իրադարձությունների ժամանկագրությունը  մոնղոլական նվաճումների ժամանակ:

Ներկայացրու հետաքրքիր փաստեր մոնղոլների մասին:
Իմ բլոգի հղումը՝ հետաքրքիր փաստեր մոնղոլների մաիսն

Չինգիզ խանի ութ կանոնները   /շարադրիր .քո վերաբերմունքը այս կանոնների նկատմամբ/

Իհարկե ունեն միտք և մի քանիսը կան որոնք նույնիսկ շատ հետաքրքիր են, սակայն սա չի կարելի ասել, որպես կանոն քանի որ սա կանոն չէ, սա ուղղակի մտքեր են ավելի շատ ասացվածքներ, որոնք դու պետք է որոշես արդյոք համաձայն ես, թե ոչ։

Լրացուցիչ աշխատանք / ձեր ընտրությամբ մեկ  առաջադրանք կատարել/

7 փաստ Բաթու խանի մասին / թարգմանություն/

Չինգիզ Խանը հավանական է, որ 1220թ-ին եղել է Հայաստանում/   /վերլուծիր այս հոդվածը/:

Լենկ  Թեմուր/ Տեսաֆիլմը դիտելուց հետո  վերլուծիր նրա կերպարը/

Մոնղոլական արշավանքները/ հետազոտական աշխատանք/

• Նախաբան
• «Մեծ Յասա»՝ մոնղոլների հիմնական օրենք
• Մոնղոլական ցեղերի միավորումը Թիմուչինի կողմից
• Սիբիրի գրավումը Չինգիզ խանի կողմից և արշավանք դեպի Չինաստան
• Մոնղոլների արևմտյան արշավանքները
• Ոսկե Հորդայի ստեղծումը
• Մոնղոլական տերության անկման հիմնական պատճառը
• Վերջաբան․ Շատ հնարավոր է, որ Չինգիզ խանը եղել է Հայաստանում

Աղբյուրները ՝Հայոց պատմություն,7-րդ դասարան դասագիրք, էջ 118-122, համացանց

хана Батыя թարգմանություն

Место рождения – Бурятия? Бату-хан родился в 1209 году. Скорее всего, это произошло на территории Бурятии или Алтая. Его отцом был старший сын Чингисхана Джучи (который родился в плену, и есть мнение, что он не сын Чингисхана), а матерью – Уки-хатун, состоявшая в родстве со старшей женой Чингисхана. Таким образом, Бату был внуком Чингисхана и внучатым племянником его жены. Джучи владел самым большим уделом чингизидов. Он был убит, возможно, по указанию Чингисхана, когда Бату было 18 лет. По легенде, Джучи похоронен в мавзолее, который находится на территории Казахстана в 50 километрах к северо-востоку от города Жезказгана. Историки считают, что мавзолей мог быть построен над могилой хана много лет спустя.

Ծննդավայր – Բուրյաթիա? Բաթու Խանը ծնվել է 1209 թ. Ամենայն հավանականությամբ, դա տեղի է ունեցել Բուրյաթիայի կամ Ալթայի տարածքում։ Նրա հայրը Չինգիզ խան Ջոչիի (որը ծնվել է գերության մեջ, և կարծիք կա, որ նա Չինգիզ խանի որդին չէ) ավագ որդին էր, իսկ մայրը՝ Ուկի-Խաթունը, ով ազգական էր Չինգիզ Խանի ավագ կնոջ հետ։ Այսպիսով, Բաթուն Չինգիզ խանի թոռն էր և նրա կնոջ ծոռը։ Ջոչին պատկանում էր Չինգիզիդների ամենամեծ մասը: Նա սպանվել է, հնարավոր է, Չինգիզ Խանի հրամանով, երբ Բաթուն 18 տարեկան էր։ Ըստ լեգենդի՝ Ջոչին թաղված է դամբարանում, որը գտնվում է Ղազախստանում՝ Ժեզկազգան քաղաքից 50 կիլոմետր հյուսիս-արևելք: Պատմաբանները կարծում են, որ դամբարանը կարող էր կառուցվել խանի գերեզմանի վրա շատ տարիներ անց։

 Окаянный и справедливый Имя Бату означает «крепкий», «сильный». При жизни он получил прозвище Саин-хан, что по-монгольски означало «благородный», «щедрый» и даже «справедливый». Единственные летописцы, которые отзывались о Батые лестно, были персами. Европейцы писали, что хан внушает сильный страх, но держит себя «ласково», умеет скрыть эмоции и подчеркивает свою принадлежность к семье чингизидов. В нашу историю он вошел, как погубитель – «злочестивый», «окаянный» и «поганый».

Անիծված և արդար Բաթու անունը նշանակում է «ուժեղ», «ուժեղ»: Իր կենդանության օրոք նա ստացել է Սաին Խան մականունը, որը մոնղոլերեն նշանակում է «ազնվական», «առատաձեռն» և նույնիսկ «արդար»։ Միակ մատենագիրները, որոնք շողոքորթությամբ էին խոսում Բաթուի մասին, պարսիկներն էին։ Եվրոպացիները գրում էին, որ խանը մեծ վախ է ներշնչում, բայց իրեն «նրբորեն» է պահում, գիտի ինչպես թաքցնել զգացմունքները և ընդգծում է իր պատկանելությունը Չինգիզիդների ընտանիքին։ Նա մեր պատմության մեջ մտավ որպես կործանիչ՝ «չար», «անիծված» և «կեղտոտ»։

Праздник, ставший поминками Кроме Бату, у Джучи было 13 сыновей. Есть легенда о том, что все они уступали друг другу место отца и просили деда разрешить спор. Чингисхан выбрал Бату и дал ему в наставники полководца Субедея. По сути, власти Бату не получил, земли был вынужден раздать братьям, а сам выполнял представительские функции. Даже войско отца возглавил старший брат Орду-Ичен. По легенде, праздник, который молодой хан устроил, вернувшись домой, превратился в поминки: гонец принес весть о кончине Чингисхана. Ставший Великим ханом Удэгей недолюбливал Джучи, но в 1229 году подтвердил титул Бату. Безземельному Бату пришлось сопровождать дядю в китайском походе. Поход на Русь, который монголы начали готовить в 1235 году, стал для Бату шансом обрести владения.

Հետաքրիր փաստեր մոնղոլների մասին՝

Մոնղոլներն իրենց բնույթով քոչվորներ էին, այնպես որ նրանց միջև կապը պաշտպանելու համար հարմար և անհրաժեշտ միջոց էր, որը ապահովելու համար նրանք ստեղծեցին իրենց փոստային համակարգը, որն անվանում էին Յամ, ինչը թարգմանաբար նշանակում է «անցակետ»:
Այն իրենից ներկայացնում էր բազմաթիվ փոստային կայանների համակարգ, որտեղ նվիրված ու պատասխանատու փոստատարներ էին աշխատում` կարևոր տեղեկություններ տարածելով կամ փոխանցելով մի կայանից մյուսին: Այս կայանները միմյանցից գտնվում էին 24-64 կմ հեռավորության վրա: Մի ժամանակահատվածում միայն Չինաստանի տարածքում մինչև 1400 փոստային կայաններ կային, որտեղ մինչև 50,000 ձիեր էին պահվում փոստատարներին ծառայեցնելու համար:

 8  Ռազմավարությունը

Հայտնի է, որ մոնղոլները արդյունավետ ու ահարկու ռազմավարություններ էին մշակում ճակատամարտերի համար ու գրեթե միշտ մարտերում ներգրավված լինելու հետևանքով լավ մարզված մարտիկներ էին: Նույնիսկ աշխարհահռչակ այնպիսի զորավարներ, ինչպիսիք են Ալեքսանդր Մակեդոնացին ու Հաննիբալը, իրենց ձեռքբերումներում ավելի թույլ են երևում, երբ նրանց համեմատում ես մոնղոլ զորավարների հետ:
Մոնղոլներն իսկապես շատ էին աշխատում ճիշտ ու արդյունավետ ռազմավարություն մշակելու համար: Նրանք այնպիսի ռազմավարություններ էին մշակում, ինչպես օրինակ` անակնկալ հարձակումներ, կեղծ նահանջներ, հոգեբանական պատերազմներ ու նույնիսկ պատանդներ պահում, մարդկանց որպես վահաններ օգտագործում: Մոնղոլների ավելի թույլ զորքերը ձևացնում էին, թե հետ են նահանջում ու ստիպում թշնամուն ոգևորված հետևել իրենց ու դա օգտագործելով` թիկունքից դուրս գալիս նրանց  վրա ու ջախջախում թշնամուն:

 7  Մետաքսի ճանապարհը

Հայտնի է, որ Չինգիզ Խանը հաճախ էր հարձակումներ կազմակերպում Մետաքսե ճանաարհի վրա, որն Ասիան ու Եվրոպան կապող հիմնական ու կարևոր առևտրային ճանապարհն էր, ու մոնղոլների համար հիմնական ու ամենամեծ եկամտի աղբյուրը: Հասկանալով, որ նույնիսկ իր հզոր ռազմիկները չեն կարող կառավարել ու նվաճել այս ահռելի 6437 կմ երկարությյուն ունեցող ճանապարհը, Չինգիզ Խանը երկրորդական ռազմավարություն մշակեց: Նա սկսեց ջախջախել ճանապարհին տեղակայված բոլոր արաբական ու թուրքական գաղութները, մինչև որ բոլոր քաղաքներն ու օազիսները կա՛մ փլատակների էին վերածվում, կա՛մ ծնկի իջնում նրա դեմ` ենթարկվելով Խանին: Սա բավականին երկար ժամանակ պահանջեց, և Չինգիզ Խանը նույնիսկ չհասցրեց տեսնել իր ծրագրի ամբողջական իրականացումը, սակայն երբ մոնղոլներին ի վերջո հաջողվեց տիրել ամբողջ Մետաքսե ճանապարհին, նրանք կառչեցին դրանից: 14-րդ և 15-րդ դարերում մոնղոլներն ամբողջովին գրավվել էին Մետաքսե Ճանապարհը: Մոնղոլները, սակայն, դաժան կառավարիչներ չէին. նրանք լավ էին վերաբերվում առևտրականներին ու նույնիսկ օգնում ու խթանում էին, որպեսզի զարգանա Միջագետքի ու Չինաստանի միջև կապը, իսկ եկամուտները հարկերի ու տուրքերի տեսքով հարստացնում էին մոնղոլների գանձարանները:

 6  Մոնղոլների խաղաղությունը

Ծանր պատերազմներին սովորաբար հաջորդում է խաղաղությունը: Այսպես էր նաև մոնղոլների դեպքում: «Pax Mongolica»-ն կամ Մոնղոլների Խաղաղության ժամանակաշրջանը, 13-րդ ու 14-րդ դարերի նվաճողական արշավանքներից հետո էր, այն ժամանակ, երբ մոնղոլներն իրենց ծաղկման փուլում էին: Նրանց կայսրությունը ձգվում էր մինչև 15 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածքով, որտեղ ավելի քան 100 միլիոն մարդիկ էին բնակվում: Համեմատության համար նշենք, որ ԱՄՆ-ն 9.83 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածք է ընդգրկում:
Այս ժամանակահատվածում, երբ մոնղոլներին հաջողվել էր հսկայական տարածքներ նվաճել ու միաժամանակ զարգացնել փոստային համակարգն ու տիրել հայտնի մետաքսե ճանապարհին, նրանց մնում էր պահպանել ու վայելել խաղաղությունը, որին հասնելու համար այդքան շատ մարդու կյանք էր խլվել:

 5  ՈսկեՀորդա

Մոնղոլական ամենահզոր կայսրություններից մեկը Ոսկե Հորդան էր, որը Չինգիզ Խանի թոռ Բաթու Խանի կողմից ստեղծվել էր 1251թ.ին: Այն հսկայական կայսրություն էր ժամանակակից շենքերով: Մայրաքաղաքը Սարայ-Բաթուն էր:
Ոսկե Հորդան մեծ ազդեցություն ուներ այլ մշակույթների վրա: Անցնելով ժամանակակից Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Ղազախստանի, Մոլդովայի ու Կովկասի տարածքներով` նրանք կապ էին պահպանում թե՛ ռուսների, թե՛ մուսուլմանների հետ: Հորդան ահաբեկում էր ռուսներին, ու այդ ժամանակաշրջանում ռուսների համար ծանր շրջան էր` տիրում իրենց մոնղոլ հարևանների պատճառով: Մուսուլմաններն ավելի բախտավոր էին: Մոնղոլները, սկզբնապես շամանական կրոն ունենալով, ընդունեցին մուսուլմաններին ու ի վերջո ընդունեցին նրանց կրոնը:

 4  Զենքերը

Մոնղոլները, ի սկզբանե քոչվոր լինելով, կռվում էին ձիերին հեծած ու գրեթե անընդհատ: Նրանց համար ձիերը մեծ նշանակություն ունեին և երբեմն որպես զենք էին ընդունվում մոնղոլների կողմից: Նրանք օգտագործում էին տեգեր, մականներ, դաշույններ, սրեր: Նրանք նույնիսկ վառոդ էին օգտագործում պայթուցիկներ ու ռումբեր ստանալու համար:
Նրանք կարճ ու երկար աղեղներ էին օգտագործում` դրանց հետ տարբեր տեսակի նետեր արձակելով (կախված կոնկրետ իրավիճակից): Մոնղոլների ամենահայտնի նետը սուլոց հանոց նետն էր, որի մեջ բացված անցքը նետի սլանալու հետ սուլոց էր արձակում ու վախեցնում թշնամուն: Երբեմն այս նետերը արձակում էին նույնիսկ իրենց իսկ ռազմական ընկերներին ազդանշան ուղարկելու համար: Վաղ շրջանում մոնղոլները զրահներ չէին օգտագործում ու նախընտրում էին թեթև կաշվե զրահ, որը նրանք պատրաստում էին ձիու մեզի մեջ պահելով: Նրանք նաև կաշե զրահներ էին հագցնում իրենց ձիերին:

 3  Հանդուրժողականությունը

Հանդուրժողականությունը կարծես մոնղոլների ռազմավարություններից մեկն էր: Բազմաթիվ տարբեր ցեղերի ու մշակույթների մարդկանց նվաճելով ու տիրելով` նրանք օգտագործում էին նաև տվյալ մշակույթի առանձնահատկություններն ու սովորություններն, ու զարգացնում էին իրենցը: Նրանք նույնիսկ տարբեր կրոնական հավատալիքներ ունեցքող ցեղերից կրոնական հարկ էին հավաքում` օգուտ քաղելով բազմազանությունից ու նաև այդպիսով պահպանելով տարբեր մշակույթների առանձնահատկությունները:

 2  Թաթարներ

Գրավված մարդիկ մոնղոլներին երբեմն թաթարներ էին անվանում: Սա այն պատճառով, որ մոնղոլներն իրենք իրենց «Թաթա» էին անվանում: Երևի մարդիկ հնչյուններն ավելի շատ նմանեցնում էին հռոմեական դիցաբանության մեջ դժոխքի անվանը` Տարտարոսին, իսկ «թաթար» նշանակում է «Տարտարոսի մարդիկ»:
Այսօր թաթար են անվանում էթնիկ թուրքերին, ովքեր ապրում են Ռուսաստանի, Ղազախստանի ու Սիբիրի տարածքում:

 1  Սուբուտայ

Սուբուտայը երևի ամենակարևոր պատճառներից է, որ Չինգիզ Խանին հաջողվել է ստեղծել մեծ Մոնղոլական կայսրությունը: Սուբուտայը մոնղոլների գլխավոր ստրատեգն էր, ով տարբեր ռազմավարություններ էր մշակում պատերազմների ժամանակ, որոնք էլ մոնղոլներին հաղթանակ էին բերում:
Նա ոչ միայն մոնղոլների, այլև աշխարհի պատմության ամենախելոք ռազմագետ էր, ամենահմուտ հրամանատարն ու ռազմական առաջնորդը:
Սուբուտայն առաջինն էր, ով պաշարողական ռազմավարություն է մշակել ու ռազամական տեղեկատվության ստացման ռազմավարություն մշակել: Նա միշտ կարողանում էր իմանալ, թե ինչ ստրատեգիա է մշակել թշնամին և նոր միայն դրանից հետո ինքը ծրագրում մոնղոլների ռազմական քայլերը: Նա միշտ նոր բաներ էր սովորում, խորհրդակցում ճարտարագետների ու իմաստուն մարդկանց հետ, որի արդյունքում նա կարողանում էր ճիշտ մշակել ռազմավարությունն ու մոնղոլններին ռազմական հաջողություն բերել:

Մոնղոլական կայսրություն՝ լրացուցիչ աշխատանք

Մոնղոլական կայսրություն (մոնղ.՝ Монголын эзэнт гүрэн, միջին մոնղոլերեն Yeke Mongγol ulus – Մեծ Մոնղոլական պետություն, մոնղ.՝ Их Монгол улс, ռուս.՝ Орда ռուսական ժամանակագրություններում), կայսրություն, որը գոյություն է ունեցել 13-14-րդ դարերում և եղել է պատմության մեջ խոշորագույնը^[2]։ Այն ձևավորվել է Կենտրոնական Ասիայի տափաստաններում, այնուհետև ընդարձակվել է՝ ձգվելով Արևելյան Եվրոպայից և Կենտրոնական Եվրոպայի որոշ հատվածներից մինչև Ճապոնական ծով՝ հյուսիսում հասնելով Սիբիր, հարավում և արևելքում՝ Հնդկական թերակղզի, Հնդկաչին և Իրանական լեռնաշխարհ, իսկ արևմուտքում՝ Լևանտ և Կարպատներ։

Մոնղոլական կայսրությունը ձևավորվել է Չինգիզ խանի գլխավորությամբ մի շարք քոչվոր ցեղերի միավորմամբ մոնղոլների հայրենիքում։ 1206 թվականին խորհուրդը որոշել է Չինգիզ խանին հռչակել բոլոր մողոլների ղեկավար։ Նրա և նրա հաջորդների ղեկավարման շրջանում կայսրությունն արագորեն աճել է^[3][4]։ Այս լայնատարած միջմայրցամաքային կայսրությունը միավորել է Արևելքը և Արևմուտքը՝ հաստատելով Պաքս Մոնղոլիկա (Pax Mongolica)՝ հնարավոր դարձնելով առևտրի, տեխնոլոգիաների, ապրանքների և գաղափարախոսությունների տարածումը ողջ Եվրասիայում^[5][6]։

Իրավահաջորդությամբ պայմանավորված պատերազմների արդյունքում կայսրությունը մասնատվել է։ Պայքար է սկսվել Չինգիզ խանի թոռների միջև այն հարցի շուրջ, թե կայսրությունը պետք է անցնի գլխավոր ժառանգ Ուգեդեյի որդիներին, թե մյուսների որդիներին՝ Թոլուի, Չաղաթայի կամ Ջուջի։ Թոլուիդները արյունոտ կռվում հաղթել են Ուգեդեյի և Չաղաթայի ուժերին, սակայն պայքարը շարունակվել է Թոլուի ժառանգների միջև։ Մոնղոլական կայսրության մասնատման մեկ այլ պատճառ է եղել կենսակերպի հարցը՝ անցնել նստակեցության և դառնալ տիեզերական կայսրություն, թե մնալ քոչվոր և ապրել տափաստաններում։

Մյոնգե խանի մահից հետո (1259 թվական) հակառակորդ քուրուլթայ խորհուրդները միաժամանակ ընտրել են տարբեր իրավահաջորդների՝ Արըք Բուգա և Խուբլայ խան եղբայրներին, ովքեր կռվել են իրար դեմ Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմում (1260-1264 թվականներ) և լուծել են Չինգիզ խանի այլ որդիների ժառանգների հետ մրցակցության հարցը^[7][8]։ Իշխանությունն անցել է Խուբլային, սակայն քաղաքացիական պատերազմը վերսկսվել է, երբ նա փորձել է իր իշխանությունը հաստատել Չաղաթայի և Ուգեդեյի ընտանիքների նկատմամբ։

Չինգիզ խանի և Ուգեդեյ խանի կառավարման շրջանում մոնղոլները պարտություններ էին կրում, երբ ոչ շատ հմուտ զորավար էր դառնում զորքերի հրամանատարը։ Մոտ 1215-1217 թվականներին Սիբիրյան թումեդները Բորոխուլի գլխավորությամբ պարտության են մատնել մոնղոլական ուժերին, Ջալալ ադ-Դինը պարտության է մատնել Շիգի Քութուղուին Փարվանի ճակատամարտում, իսկ 1230 թվականին Քին դինաստիայից Հեդա և Փուա զորավարները պարտության են մատնել Դոլքոլքուին։ Ամեն անգամ մոնղոլները վերադարձել են կարճ ժամանակ անց ավելի մեծ զորքով և իրենց լավագույն զորավարներով, արդյունքում հաղթանակ են տարել։ 1260 թվականին Գալիլեայում տեղի ունեցած Այն Ջալուտի ճակատամարտը միակն էր, որից հետո մոնղոլները անմիջապես չեն վերադարձել՝ պարտության համար վրեժ լուծելու։ Սա պայմանավորված է նրանով, որ Մյոնգե խանը մահացել էր, իսկ Արըք Բուգայի և Խուբլայի միջև սկսել էր Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմը, միևնույն ժամանակ Ոսկե Հորդայից Բերքե խանը հարձակվել էր Պարսկաստանում Հուլաղու խանի վրա։ Չնայած մոնղոլները Լևանտի վրա բազմիցս են հարձակում գործել և կարճ ժամանակով գրավել են այն, այնուհետև 1299 թվականի Վադի ալ-Խազանդարի ճակատամարտից հետո արշավել են դեպի Գազա, սակայն ստիպված են եղել հեռանալ տարածաշրջանից՝ պայմանավորված աշխարհաքաղաքական մի շարք գործոններով։  

1294 թվականին Խուբլայի մահվան ժամանակ Մոնղոլական կայսրությունը մասնատվել է 4 առանձին խաքանությունների կամ կայսրությունների, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր հետաքրքրություններն ու նկրտումները՝

• Հյուսիսարևմուտքում Ոսկե Հորդայի խանություն
• Կենտրոնական Ասիայում Չաղաթայական խանություն
• Հարավարևմուտքում Իլխանությունը
• Արևելքում Յուան դինաստիան՝ հիմնված մերօրյա Պեկինում^[9]

1304 թվականին արևմտյան երեք խանությունները ընդունել են Յուան դինաստիայի անվանական սյուզերենությունը^[10][11], սակայն 1368 թվականին հան չինական Մին դինաստիան գրավել է մոնղոլական մայրաքաղաքը։ Յուան դինաստիայի չինգիզական ղեկավարները նահանջել են մոնղոլական հայրենիք և շարունակել են ղեկավարել այնտեղ՝ իբրև Հյուսիսային Յուան դինաստիա։ 1335-1353 թվականներին Իլխանությունը բաժանվել է մասերի։ Մինչև 15-րդ դարի վերջը Ոսկե Հորդան նույնպես բաժանվել է իրար հետ մրցակցող խանությունների, մինչդեռ Չաղաթայի խանությունը այս կամ այն կերպ պահանվել է մինչև 1687 թվականը։

Աղբյուրներ՝

Վիկիպեդիա հղում գիրք

Ձնկորսություն, անտառային տնտեսություն, որսորդություն

Դասի հղումը 

Ի՞նչ տարբերություն կա նյութական արտադրության ոլորտների և ձնկորսության, անտառային տնտեսության, որսորդության միջև:

– Նյութական արտադրությունը վերաբերում է հումքից ապրանքների արտադրությանը, ինչպիսիք են մետաղները, պլաստմասսա, քիմիական նյութերը և այլն, մինչդեռ ձկնորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսը կենտրոնացած են բնական ռեսուրսների արդյունահանման վրա, ինչպիսիք են ձուկը, փայտանյութը և որսը։

Նյութական արտադրությունը սովորաբար կատարվում է գործարաններում և պահանջում է տեխնոլոգիական ենթակառուցվածք։Նյութական արտադրությունը հաճախ ավելի մեծ էկոլոգիական հետք ունի և կարող է հանգեցնել աղտոտման և շրջակա միջավայրի այլ բացասական ազդեցության, մինչդեռ ձկնորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսը կարող են կայուն և էկոլոգիապես մաքուր լինել՝ կախված դրանց իրականացման եղանակից:

– Նյութական արտադրությունը հաճախ գերակշռում է խոշոր ընկերությունների կողմից, մինչդեռ ձկնորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսը հաճախ շահագործվում են փոքր և միջին ձեռնարկությունների կողմից:

Ի՞նչ նյութական բարիքներ է մարդուն տալիս անտառը և այդ բարիքները տնտեսության ո՞ր ճյուղերում են օգտագործվում:

Ատառը մեզ տալիս է ՝ փայտ և փայտանյութեր, ինչպիսիք են՝ կահույքը, շինանյութերը, թուղթը և փաթեթավորումը
Մթերքներ՝ ինչպիսիք են հատապտուղները, սունկը, ընկույզը և խաղը
Հումք դեղորայքի, կոսմետիկայի և բույսերից ստացված այլ ապրանքների արտադրության համար։

Փայտանյութի արդյունաբերություն. Այստեղ արտադրվում, վերամշակվում և վաճառվում են փայտ և փայտանյութեր: Սա ներառում է նաև անտառների մշակումը կոմերցիոն նպատակներով։

Թղթի և փաթեթավորման արդյունաբերություն. այստեղ փայտը վերամշակվում է թղթի և փաթեթավորման:
Կահույքի արդյունաբերություն. Այստեղ փայտը օգտագործվում է կահույքի և այլ կահավորանքի պատրաստման համար:
Սննդի արդյունաբերություն. Սա այն վայրն է, որտեղ մթերքները, ինչպիսիք են հատապտուղները, սունկը և ընկույզը մշակվում և վաճառվում են սպառման համար:
Դեղագործական արդյունաբերություն. Այստեղ անտառից ստացված բուսական նյութերն օգտագործվում են դեղամիջոցների և առողջապահական այլ ապրանքների արտադրության համար։


Ի՞նչ հետևենաքներ են թողնում ձնկորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսորդությունը բնության վրա:

Ձկնորսությունը կարող է մեծ ազդեցություն ունենալ ծովային էկոլոգիայի վրա՝ գերձկնորսության և անցանկալի տեսակների պատահական որսի միջոցով: Չափազանց ձկնորսությունը կարող է հանգեցնել ձկների պաշարների փլուզման՝ ազդելով ամբողջ էկոհամակարգի վրա, քանի որ ձկները կարևոր դեր են խաղում որպես սննդի աղբյուր այլ կենդանիների համար:Որսը կարող է հանգեցնել կենդանիների պոպուլյացիայի կրճատմանը և կենսաբազմազանության նվազմանը: Կենդանիների որոշ տեսակների չափից ավելի որսի դեպքում դա կարող է նաև խախտել էկոլոգիական հավասարակշռությունը և ազդել այլ կենդանիների ապրելավայրերի վրա։

Անտառային տնտեսությունը կարող է ազդել անտառների էկոլոգիական վիճակի վրա՝ անտառահատումների, հողի էրոզիայի և վայրի բնության միջավայրի կորստի միջոցով: Անտառահատումները կարող են նաև բարձրացնել CO2-ի մակարդակը մթնոլորտում և նպաստել կլիմայի փոփոխությանը:

Հետևաբար, կարևոր է, որ ձկնորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսը կառավարվեն կայուն կերպով՝ բնության վրա բացասական ազդեցությունները նվազագույնի հասցնելու և ապագա սերունդների համար բնական ռեսուրսները պահպանելու համար:

Տրանսպորտ և կապ

Դասի հղումը 

1. Ի՞նչ դեր ունի տրանսպորտը ժամանակակից տնտեսության համար:
   
   Ընդհանրապես մեր ամբողջ առօրյաում մենք օգտագործում ենք տրանսպորտ։Եվ ինձ թվում է, որ այն շատ մեծ դեր ունի մեր կյանքում, շատ մարդիկ չեն պատկերացնում իրենց կյանքը առանց տրանսպորտի։
   
2. 
   Բացատրել հետևյալ հասկացությունները. բեռնաշրջանառություն, ուղևորաշրջանառություն
   
   բեռնաշրջանառություն նշանակում է ՝
3. (աշխգր․) տրանսպորտով փոխադրվող բեռների քանակ
   (ֆին․) հաշվարկվում է փոխադրվող բեռների յուրաքանչյուր խմբի քաշի և այդ բեռնափոխադրման հեռավորության արտադրյալների համագումարով
   
   ուղևորաշրջանառություն նշանակում ՝
   Ուղևորաշրջանառությունն ու բեռնաշրջանառությունը համապատասխանաբար որևէ տարածքում տեղափոխված ուղևորների քանակի կամ բեռների զանգվածի և դրանց տեղափոխման միջին հեռավորության արտադրյալն են: Ուղևորաշրջանառության չափման միավորն է մարդ*կմ, իսկ բեռնաշրջանառությանը՝ տ*կմ:
   
   
   
   
4. ՀՀ համար տրանսպորտի որ տեսակներն են ավելի կարևոր: Ինչու՞
   
   ՀՀ-ում տարածված է՝ օդային, խողովակային և ավտոճանապարհային  տրանսպորտները, քանի որ մարդիկ արտ երկիր կամ ուրիշ վայր գնալու համար օգտվում օդային և ավտոճանարապհային տրանսպորտից, իսկ խողովակատարային ճանապարհով մենք ներմուծում ենք բնական գործերը, որոնք չկան մեր երկրում:

Գործնական աշխատանք, 19.04

1.Բառաշարքերում առանձնացնել հոմանիշների 5 եռյակ:
Ջլատել, վատաբանել, հանգցնել,  վհատվել, մարել, հուսալքվել, փնովել, պղծել, մասնատել, հուսահատվել, պառակտել, ապականել, շիջել, պախարակել, արատավորել:

հուսահատվել-վհատվել,հուսալքվել
ջլատել-պառակտել,մասնատել
մարել-շիջել,հանգցնել
պախարակել-ապականել,արատավորել
վատաբանել-փնովել,պղծել


2.Բառաշարքում առանձնացնել հոմանիշ բառերի 5 զույգ:
Կեսօր, հանդարտություն, այգաբաց, միջօրե, խաղաղություն, դայլայլ, հավերժություն, կատար, արշալույս, գագաթ,փայփայանք, հավիտենություն:

կեսօր-միջօրե
հանդարտություն-խաղաղություն
այգաբաց-արշալույս
գագաթ-կատար
հավերջություն-հավիտենություն
խաղաղություն-հանդարտություն



3.Բառաշարքում առանձնացնել հականիշ ածականների 5 զույգ:
Քնքուշ, ազնիվ, փոթորկուն, դժոխային, նենգ, բիրտ, ողորկ, հանդարտ, խորդուբորդ, եդեմային:

քնքուշ-բիրտ
ազնիվ-նենգ
փոթորկուն-հանդարտ
դժոխային-եդեմային
ողորկ-հորդուբորդ




4.Երկու շարքերից ընտրել արմատ և ածանց և կազմել ածանցավոր գոյականներ:
Ա. Հիվանդ, ելք, գոգ, ջերմ, արգելել, ավազ, ճահիճ, գերեզման, ամուր, կտակ, դարբին, հյուր, ծառ, աղոթել, աշխատել, ծիրան, այգի, լվանալ, բույր, կտակ, դպիր, արվեստ:

Բ. -անոց, -արան, -ոց, -ստան, -ուտ, անք:

հիվանդ-անոց-հիվանդանոց
ելք-
ջերմ-անոց-ջերմանոց
արգելել-արգելանք
ավազ-ավազուտ
ճահիճ-ճահճուտ
գերեզման-գերեզմանոց
կտակ-կտակարան
դարբին-դարբնոց
հյուր-հյուրանոց
աղոթք-աղոթարան
աշխատել-աշխատարան
այգի-այգեստան
լվանալ-լվացարան
բույր-վուրավետ
դպիր-դպրոց
արվեստ-արվեստանոց,արվեստարան


5. Տրված արմատներով կազմիր մեկական հոդակապով ու անհոդակապ բարդ բառ:
Ջուր, լույս, հաց, որս, երգ, արյուն, արվեստ, աստղ, օգուտ:
Օրինակ՝ ջրհոր-մրգաջուր:
լույս-լուսամուտ-լուսարձակ
հաց-հացակեր-հացթուխ
որս-որսկան-որսագնաց
երգ-երգիչ,երգահան
արվեստ-արվեստարան-արվեստասեր
աստղ-աստղազարդ-աստղերգություն – բացատրություն
օգուտ-օգտագործել-հանրօգուտ