1.Ո՞ր անոթներն են անվանում հաղորդակից անոթներ: Հաղորթակից անոթներ կոչվում են այն անոթները, որոնք ստորին մասերով միացած են իրար։
2․ Ինչպե՞ս է կանգնում հեղուկը հաղորդակից անոթներում հավասարակշռությունը հաստատելուց հետո։ Երբ հաղորթակից անոթներում տարբեր խտությամբ հեղուկներ են լցված, ապա հավասարակշռության ժամանակ նրանց մակարդակները էլ նույնը չեն։
3․ Ինչպե՞ս է հնչում հաղորդակից անոթների օրենքը։ Հաղորդակից անոթներում համասեռ հեղուկի ազատ մակերևույթները գտնվում են նույն մակարդակի վրա։
4․ Ինչպե՞ս կարելի բացատրել հաղորդակից անոթների օրենքը։ Եթե հաղորդակից անոթներից մեկի մեջ լցնենք որևէ հեղուկ (օրինակ՝ ρ1 խտություն ունեցող ջուր), իսկ մյուսի մեջ` մի այլ հեղուկ (օրինակ՝ ρ2 խտություն ունեցող կերոսին), ապա այդ հեղուկների մակարդակները տարբեր կլինեն։
Սակայն, քանի որ այս դեպքում էլ հեղուկները հանգստի վիճակում են, ապա առաջվա նման կարելի է պնդել, որ հեղուկների աջ և ձախ սյուների կողմից առաջացրած ճնշումները (օրինակ՝ նկարում կետագծով նշված մակարդակի վրա) հավասար են՝ ρ1=ρ2
5․Ինչպե՞ս է աշխատում ջրաչափը։ Ջրաչափն աշխատում է հիմնված հաղորթակից օրենքի վրա։
6․ Ինչպե՞ս է աշխատում շատրվանը։ Շատրվանային սարքը հիմնված է հաղորդակցվող անոթների սկզբունքի վրա։ Ցանկացած ձևի և կտրվածքի հաղորդակցվող անոթներում միատարր հեղուկի մակերեսները տեղադրվում են նույն մակարդակի վրա, ջուրը հավաքվում է շատրվանի ավազանի վերևում գտնվող տարայի մեջ։ Այս դեպքում շատրվանի ելքի վրա ջրի ճնշումը հավասար կլինի ջրի բարձրությունների տարբերությանը: Ըստ այդմ, որքան մեծ է այդ բարձունքների տարբերությունը, այնքան ավելի ուժեղ է ճնշումը և այնքան բարձր է շատրվանի շիթը: Շատրվանի ելքի տրամագիծը նույնպես ազդում է ցայտաղբյուրի բարձրության վրա: Որքան փոքր է, այնքան բարձր է ցայտաղբյուրը:
Հայ ժողովրդի պայքարն հայ նվաճողների դեմ: Զաքարյաններ:
Պատմեք քոչվորների դեմ հայ ժողովրդի մղած պայքարի մասին:
XI դարի կեսերին՝ Անիի Բագրատունյաց թագավորության անկումից երկու տարի անց, սելջուկները ներխուժեցին Հայաստան: Վասպուրականում բյուզանդացիները որևէ փորձ չկատարեցին թյուրքերին կանգնեցնելու համար: Սելջուկները մոտավորապես հասան Հայաստանի կենտրոնական գավառներ և զորքը մասերի բաժանելով, սկսեցին ավիրել երկիրը: Նրանք հայ բնակչության սոսկալի կոտորած կազմակերպեցին Բարձր Հայքում՝Մանանիղի գավառում: 1048թվականին նրանք նույն դաժանությամբ վարվեցին Կարինի հարևանությամբ, Արծն քաղաքի բնակչության հետ: Այդ քաղաքը հռչակված էր իր աշխույժ շուկաներով: Պաշտպանական պարիսպներ չունենալով՝քաղաքի բնակիչները որևէ դիմադրություն չցուցաբերեցին քոչվոր սելջուկներին, սակայն դա նրանց չփրկեց: Արծնը հիմնահատակ ավերեց ամբողջ բնակչությունը:
Թվարկեք հայկական պետության վերականգնման փորձերի ձախողման պատճառները:
Սկզբից ասեմ, որ կայսրությունը չդադարեց և շարունակեց հայկական հողերը թուլացենլ, գավթել, նրանք ուզում էին հայ իշխաններին հեռացնեին Հայաստանից։
Համեմատեք Բագրատունյաց Հայաստանը և Զաքարյանների իշխանապետությունը: Բագրատունյաց թագավորության ընթացքում՝
Բագրատունիների տերությունը 9-րդ դարի վերջին և 10-րդ դարի սկզբին
Զաքարյաններ՝
1048 թ-ին Մեծ Զավ գետի կիրճում, սելջուկների դեմ բյուզանդական զորքի տարած հաղթանակից հետո, Զաքարյանների նախնի Խոսրովը իր տոհմով անցել է Գուգարք և ճանաչել Լոռու Բագրատունի թագավոր Կյուրիկե Ա-ի գերիշխանությունը։ 1118-ին, Լոռին ժամանակավորապես Վրաստանին միացվելուց հետո, Զաքարյանների նախնիները դարձել են վրաց թագավոր Դավիթ Շինարարի վասալներ։ 1120-ական թվականներից Զաքարիան և իր որդի Սարգիս Մեծը դարձել են Լոռիի նոր տերերի՝ Օրբելիների վասալ ֆեոդալներ։ 1185-ին Թամար թագուհին Զաքարյաններին դասել է խոշոր ֆեոդալների շարքը, իսկ Սարգիս Մեծին հանձնել ամիրսպասալարի (գլխավոր հրամանատար) պաշտոնը՝ Օրբելիների նախկին կալվածքներով հանդերձ։ Զաքարյանների ազդեցությունը հատկապես մեծացել է 1190-ական թվականներին, Սարգիս Մեծի որդիներ Զաքարե Բ ամիրսպասալար և Իվանե Ա աթաբեկ եղբայրների օրոք, որոնք իբրև գլխավորում էին հայոց ու վրաց զորքերը։
Աղբյուրները՝ Հայոց պատմություն , 7-րդ դասարան դասագիրք, էջ 111-117, համացանց
Լրացուցիչ -«Քոչվորական կայսրությունների առանձնահատկությունները»/ Պարտադիր նշել աղբյուները/:
Մողոլներ (մոնղ.՝ могол) Աֆղանստանում բնակվող մոնղոլ ժողովուրդ։ Բնակչությունը կազմում է ավելի քան 20 000 մարդ ըստ 20-րդ դարի վերջի գնահատականի[1]։ Նրանցից 200-ը ներկայումս խոսում է մողոլերեն։ Այս լեզուն մոնղոլական լեզվի հնացած բարբառն է, որը իրանական լեզուներից մեծ ազդեցություն է ունեցել[2]։
Ներկայացրու հայերի դրությունը,իրադարձությունների ժամանկագրությունը մոնղոլական նվաճումների ժամանակ:
Իհարկե ունեն միտք և մի քանիսը կան որոնք նույնիսկ շատ հետաքրքիր են, սակայն սա չի կարելի ասել, որպես կանոն քանի որ սա կանոն չէ, սա ուղղակի մտքեր են ավելի շատ ասացվածքներ, որոնք դու պետք է որոշես արդյոք համաձայն ես, թե ոչ։
Լրացուցիչ աշխատանք / ձեր ընտրությամբ մեկ առաջադրանք կատարել/
Место рождения – Бурятия? Бату-хан родился в 1209 году. Скорее всего, это произошло на территории Бурятии или Алтая. Его отцом был старший сын Чингисхана Джучи (который родился в плену, и есть мнение, что он не сын Чингисхана), а матерью – Уки-хатун, состоявшая в родстве со старшей женой Чингисхана. Таким образом, Бату был внуком Чингисхана и внучатым племянником его жены. Джучи владел самым большим уделом чингизидов. Он был убит, возможно, по указанию Чингисхана, когда Бату было 18 лет. По легенде, Джучи похоронен в мавзолее, который находится на территории Казахстана в 50 километрах к северо-востоку от города Жезказгана. Историки считают, что мавзолей мог быть построен над могилой хана много лет спустя.
Ծննդավայր – Բուրյաթիա? Բաթու Խանը ծնվել է 1209 թ. Ամենայն հավանականությամբ, դա տեղի է ունեցել Բուրյաթիայի կամ Ալթայի տարածքում։ Նրա հայրը Չինգիզ խան Ջոչիի (որը ծնվել է գերության մեջ, և կարծիք կա, որ նա Չինգիզ խանի որդին չէ) ավագ որդին էր, իսկ մայրը՝ Ուկի-Խաթունը, ով ազգական էր Չինգիզ Խանի ավագ կնոջ հետ։ Այսպիսով, Բաթուն Չինգիզ խանի թոռն էր և նրա կնոջ ծոռը։ Ջոչին պատկանում էր Չինգիզիդների ամենամեծ մասը: Նա սպանվել է, հնարավոր է, Չինգիզ Խանի հրամանով, երբ Բաթուն 18 տարեկան էր։ Ըստ լեգենդի՝ Ջոչին թաղված է դամբարանում, որը գտնվում է Ղազախստանում՝ Ժեզկազգան քաղաքից 50 կիլոմետր հյուսիս-արևելք: Պատմաբանները կարծում են, որ դամբարանը կարող էր կառուցվել խանի գերեզմանի վրա շատ տարիներ անց։
Окаянный и справедливый Имя Бату означает «крепкий», «сильный». При жизни он получил прозвище Саин-хан, что по-монгольски означало «благородный», «щедрый» и даже «справедливый». Единственные летописцы, которые отзывались о Батые лестно, были персами. Европейцы писали, что хан внушает сильный страх, но держит себя «ласково», умеет скрыть эмоции и подчеркивает свою принадлежность к семье чингизидов. В нашу историю он вошел, как погубитель – «злочестивый», «окаянный» и «поганый».
Անիծված և արդար Բաթու անունը նշանակում է «ուժեղ», «ուժեղ»: Իր կենդանության օրոք նա ստացել է Սաին Խան մականունը, որը մոնղոլերեն նշանակում է «ազնվական», «առատաձեռն» և նույնիսկ «արդար»։ Միակ մատենագիրները, որոնք շողոքորթությամբ էին խոսում Բաթուի մասին, պարսիկներն էին։ Եվրոպացիները գրում էին, որ խանը մեծ վախ է ներշնչում, բայց իրեն «նրբորեն» է պահում, գիտի ինչպես թաքցնել զգացմունքները և ընդգծում է իր պատկանելությունը Չինգիզիդների ընտանիքին։ Նա մեր պատմության մեջ մտավ որպես կործանիչ՝ «չար», «անիծված» և «կեղտոտ»։
Праздник, ставший поминками Кроме Бату, у Джучи было 13 сыновей. Есть легенда о том, что все они уступали друг другу место отца и просили деда разрешить спор. Чингисхан выбрал Бату и дал ему в наставники полководца Субедея. По сути, власти Бату не получил, земли был вынужден раздать братьям, а сам выполнял представительские функции. Даже войско отца возглавил старший брат Орду-Ичен. По легенде, праздник, который молодой хан устроил, вернувшись домой, превратился в поминки: гонец принес весть о кончине Чингисхана. Ставший Великим ханом Удэгей недолюбливал Джучи, но в 1229 году подтвердил титул Бату. Безземельному Бату пришлось сопровождать дядю в китайском походе. Поход на Русь, который монголы начали готовить в 1235 году, стал для Бату шансом обрести владения.
Մոնղոլներն իրենց բնույթով քոչվորներ էին, այնպես որ նրանց միջև կապը պաշտպանելու համար հարմար և անհրաժեշտ միջոց էր, որը ապահովելու համար նրանք ստեղծեցին իրենց փոստային համակարգը, որն անվանում էին Յամ, ինչը թարգմանաբար նշանակում է «անցակետ»: Այն իրենից ներկայացնում էր բազմաթիվ փոստային կայանների համակարգ, որտեղ նվիրված ու պատասխանատու փոստատարներ էին աշխատում` կարևոր տեղեկություններ տարածելով կամ փոխանցելով մի կայանից մյուսին: Այս կայանները միմյանցից գտնվում էին 24-64 կմ հեռավորության վրա: Մի ժամանակահատվածում միայն Չինաստանի տարածքում մինչև 1400 փոստային կայաններ կային, որտեղ մինչև 50,000 ձիեր էին պահվում փոստատարներին ծառայեցնելու համար:
8 Ռազմավարությունը
Հայտնի է, որ մոնղոլները արդյունավետ ու ահարկու ռազմավարություններ էին մշակում ճակատամարտերի համար ու գրեթե միշտ մարտերում ներգրավված լինելու հետևանքով լավ մարզված մարտիկներ էին: Նույնիսկ աշխարհահռչակ այնպիսի զորավարներ, ինչպիսիք են Ալեքսանդր Մակեդոնացին ու Հաննիբալը, իրենց ձեռքբերումներում ավելի թույլ են երևում, երբ նրանց համեմատում ես մոնղոլ զորավարների հետ: Մոնղոլներն իսկապես շատ էին աշխատում ճիշտ ու արդյունավետ ռազմավարություն մշակելու համար: Նրանք այնպիսի ռազմավարություններ էին մշակում, ինչպես օրինակ` անակնկալ հարձակումներ, կեղծ նահանջներ, հոգեբանական պատերազմներ ու նույնիսկ պատանդներ պահում, մարդկանց որպես վահաններ օգտագործում: Մոնղոլների ավելի թույլ զորքերը ձևացնում էին, թե հետ են նահանջում ու ստիպում թշնամուն ոգևորված հետևել իրենց ու դա օգտագործելով` թիկունքից դուրս գալիս նրանց վրա ու ջախջախում թշնամուն:
7 Մետաքսի ճանապարհը
Հայտնի է, որ Չինգիզ Խանը հաճախ էր հարձակումներ կազմակերպում Մետաքսե ճանաարհի վրա, որն Ասիան ու Եվրոպան կապող հիմնական ու կարևոր առևտրային ճանապարհն էր, ու մոնղոլների համար հիմնական ու ամենամեծ եկամտի աղբյուրը: Հասկանալով, որ նույնիսկ իր հզոր ռազմիկները չեն կարող կառավարել ու նվաճել այս ահռելի 6437 կմ երկարությյուն ունեցող ճանապարհը, Չինգիզ Խանը երկրորդական ռազմավարություն մշակեց: Նա սկսեց ջախջախել ճանապարհին տեղակայված բոլոր արաբական ու թուրքական գաղութները, մինչև որ բոլոր քաղաքներն ու օազիսները կա՛մ փլատակների էին վերածվում, կա՛մ ծնկի իջնում նրա դեմ` ենթարկվելով Խանին: Սա բավականին երկար ժամանակ պահանջեց, և Չինգիզ Խանը նույնիսկ չհասցրեց տեսնել իր ծրագրի ամբողջական իրականացումը, սակայն երբ մոնղոլներին ի վերջո հաջողվեց տիրել ամբողջ Մետաքսե ճանապարհին, նրանք կառչեցին դրանից: 14-րդ և 15-րդ դարերում մոնղոլներն ամբողջովին գրավվել էին Մետաքսե Ճանապարհը: Մոնղոլները, սակայն, դաժան կառավարիչներ չէին. նրանք լավ էին վերաբերվում առևտրականներին ու նույնիսկ օգնում ու խթանում էին, որպեսզի զարգանա Միջագետքի ու Չինաստանի միջև կապը, իսկ եկամուտները հարկերի ու տուրքերի տեսքով հարստացնում էին մոնղոլների գանձարանները:
6 Մոնղոլների խաղաղությունը
Ծանր պատերազմներին սովորաբար հաջորդում է խաղաղությունը: Այսպես էր նաև մոնղոլների դեպքում: «Pax Mongolica»-ն կամ Մոնղոլների Խաղաղության ժամանակաշրջանը, 13-րդ ու 14-րդ դարերի նվաճողական արշավանքներից հետո էր, այն ժամանակ, երբ մոնղոլներն իրենց ծաղկման փուլում էին: Նրանց կայսրությունը ձգվում էր մինչև 15 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածքով, որտեղ ավելի քան 100 միլիոն մարդիկ էին բնակվում: Համեմատության համար նշենք, որ ԱՄՆ-ն 9.83 միլիոն քառակուսի կիլոմետր տարածք է ընդգրկում: Այս ժամանակահատվածում, երբ մոնղոլներին հաջողվել էր հսկայական տարածքներ նվաճել ու միաժամանակ զարգացնել փոստային համակարգն ու տիրել հայտնի մետաքսե ճանապարհին, նրանց մնում էր պահպանել ու վայելել խաղաղությունը, որին հասնելու համար այդքան շատ մարդու կյանք էր խլվել:
5 ՈսկեՀորդա
Մոնղոլական ամենահզոր կայսրություններից մեկը Ոսկե Հորդան էր, որը Չինգիզ Խանի թոռ Բաթու Խանի կողմից ստեղծվել էր 1251թ.ին: Այն հսկայական կայսրություն էր ժամանակակից շենքերով: Մայրաքաղաքը Սարայ-Բաթուն էր: Ոսկե Հորդան մեծ ազդեցություն ուներ այլ մշակույթների վրա: Անցնելով ժամանակակից Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Ղազախստանի, Մոլդովայի ու Կովկասի տարածքներով` նրանք կապ էին պահպանում թե՛ ռուսների, թե՛ մուսուլմանների հետ: Հորդան ահաբեկում էր ռուսներին, ու այդ ժամանակաշրջանում ռուսների համար ծանր շրջան էր` տիրում իրենց մոնղոլ հարևանների պատճառով: Մուսուլմաններն ավելի բախտավոր էին: Մոնղոլները, սկզբնապես շամանական կրոն ունենալով, ընդունեցին մուսուլմաններին ու ի վերջո ընդունեցին նրանց կրոնը:
4 Զենքերը
Մոնղոլները, ի սկզբանե քոչվոր լինելով, կռվում էին ձիերին հեծած ու գրեթե անընդհատ: Նրանց համար ձիերը մեծ նշանակություն ունեին և երբեմն որպես զենք էին ընդունվում մոնղոլների կողմից: Նրանք օգտագործում էին տեգեր, մականներ, դաշույններ, սրեր: Նրանք նույնիսկ վառոդ էին օգտագործում պայթուցիկներ ու ռումբեր ստանալու համար: Նրանք կարճ ու երկար աղեղներ էին օգտագործում` դրանց հետ տարբեր տեսակի նետեր արձակելով (կախված կոնկրետ իրավիճակից): Մոնղոլների ամենահայտնի նետը սուլոց հանոց նետն էր, որի մեջ բացված անցքը նետի սլանալու հետ սուլոց էր արձակում ու վախեցնում թշնամուն: Երբեմն այս նետերը արձակում էին նույնիսկ իրենց իսկ ռազմական ընկերներին ազդանշան ուղարկելու համար: Վաղ շրջանում մոնղոլները զրահներ չէին օգտագործում ու նախընտրում էին թեթև կաշվե զրահ, որը նրանք պատրաստում էին ձիու մեզի մեջ պահելով: Նրանք նաև կաշե զրահներ էին հագցնում իրենց ձիերին:
3 Հանդուրժողականությունը
Հանդուրժողականությունը կարծես մոնղոլների ռազմավարություններից մեկն էր: Բազմաթիվ տարբեր ցեղերի ու մշակույթների մարդկանց նվաճելով ու տիրելով` նրանք օգտագործում էին նաև տվյալ մշակույթի առանձնահատկություններն ու սովորություններն, ու զարգացնում էին իրենցը: Նրանք նույնիսկ տարբեր կրոնական հավատալիքներ ունեցքող ցեղերից կրոնական հարկ էին հավաքում` օգուտ քաղելով բազմազանությունից ու նաև այդպիսով պահպանելով տարբեր մշակույթների առանձնահատկությունները:
2 Թաթարներ
Գրավված մարդիկ մոնղոլներին երբեմն թաթարներ էին անվանում: Սա այն պատճառով, որ մոնղոլներն իրենք իրենց «Թաթա» էին անվանում: Երևի մարդիկ հնչյուններն ավելի շատ նմանեցնում էին հռոմեական դիցաբանության մեջ դժոխքի անվանը` Տարտարոսին, իսկ «թաթար» նշանակում է «Տարտարոսի մարդիկ»: Այսօր թաթար են անվանում էթնիկ թուրքերին, ովքեր ապրում են Ռուսաստանի, Ղազախստանի ու Սիբիրի տարածքում:
1 Սուբուտայ
Սուբուտայը երևի ամենակարևոր պատճառներից է, որ Չինգիզ Խանին հաջողվել է ստեղծել մեծ Մոնղոլական կայսրությունը: Սուբուտայը մոնղոլների գլխավոր ստրատեգն էր, ով տարբեր ռազմավարություններ էր մշակում պատերազմների ժամանակ, որոնք էլ մոնղոլներին հաղթանակ էին բերում: Նա ոչ միայն մոնղոլների, այլև աշխարհի պատմության ամենախելոք ռազմագետ էր, ամենահմուտ հրամանատարն ու ռազմական առաջնորդը: Սուբուտայն առաջինն էր, ով պաշարողական ռազմավարություն է մշակել ու ռազամական տեղեկատվության ստացման ռազմավարություն մշակել: Նա միշտ կարողանում էր իմանալ, թե ինչ ստրատեգիա է մշակել թշնամին և նոր միայն դրանից հետո ինքը ծրագրում մոնղոլների ռազմական քայլերը: Նա միշտ նոր բաներ էր սովորում, խորհրդակցում ճարտարագետների ու իմաստուն մարդկանց հետ, որի արդյունքում նա կարողանում էր ճիշտ մշակել ռազմավարությունն ու մոնղոլններին ռազմական հաջողություն բերել:
Մոնղոլական կայսրությունը ձևավորվել է Չինգիզ խանի գլխավորությամբ մի շարք քոչվոր ցեղերի միավորմամբ մոնղոլների հայրենիքում։ 1206 թվականին խորհուրդը որոշել է Չինգիզ խանին հռչակել բոլոր մողոլների ղեկավար։ Նրա և նրա հաջորդների ղեկավարման շրջանում կայսրությունն արագորեն աճել է[3][4]։ Այս լայնատարած միջմայրցամաքային կայսրությունը միավորել է Արևելքը և Արևմուտքը՝ հաստատելով Պաքս Մոնղոլիկա (Pax Mongolica)՝ հնարավոր դարձնելով առևտրի, տեխնոլոգիաների, ապրանքների և գաղափարախոսությունների տարածումը ողջ Եվրասիայում[5][6]։
Իրավահաջորդությամբ պայմանավորված պատերազմների արդյունքում կայսրությունը մասնատվել է։ Պայքար է սկսվել Չինգիզ խանի թոռների միջև այն հարցի շուրջ, թե կայսրությունը պետք է անցնի գլխավոր ժառանգ Ուգեդեյի որդիներին, թե մյուսների որդիներին՝ Թոլուի, Չաղաթայի կամ Ջուջի։ Թոլուիդները արյունոտ կռվում հաղթել են Ուգեդեյի և Չաղաթայի ուժերին, սակայն պայքարը շարունակվել է Թոլուի ժառանգների միջև։ Մոնղոլական կայսրության մասնատման մեկ այլ պատճառ է եղել կենսակերպի հարցը՝ անցնել նստակեցության և դառնալ տիեզերական կայսրություն, թե մնալ քոչվոր և ապրել տափաստաններում։
Մյոնգե խանի մահից հետո (1259 թվական) հակառակորդ քուրուլթայ խորհուրդները միաժամանակ ընտրել են տարբեր իրավահաջորդների՝ Արըք Բուգա և Խուբլայ խան եղբայրներին, ովքեր կռվել են իրար դեմ Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմում (1260-1264 թվականներ) և լուծել են Չինգիզ խանի այլ որդիների ժառանգների հետ մրցակցության հարցը[7][8]։ Իշխանությունն անցել է Խուբլային, սակայն քաղաքացիական պատերազմը վերսկսվել է, երբ նա փորձել է իր իշխանությունը հաստատել Չաղաթայի և Ուգեդեյի ընտանիքների նկատմամբ։
Չինգիզ խանի և Ուգեդեյ խանի կառավարման շրջանում մոնղոլները պարտություններ էին կրում, երբ ոչ շատ հմուտ զորավար էր դառնում զորքերի հրամանատարը։ Մոտ 1215-1217 թվականներին Սիբիրյան թումեդները Բորոխուլի գլխավորությամբ պարտության են մատնել մոնղոլական ուժերին, Ջալալ ադ-Դինը պարտության է մատնել Շիգի Քութուղուին Փարվանի ճակատամարտում, իսկ 1230 թվականին Քին դինաստիայից Հեդա և Փուա զորավարները պարտության են մատնել Դոլքոլքուին։ Ամեն անգամ մոնղոլները վերադարձել են կարճ ժամանակ անց ավելի մեծ զորքով և իրենց լավագույն զորավարներով, արդյունքում հաղթանակ են տարել։ 1260 թվականին Գալիլեայում տեղի ունեցած Այն Ջալուտի ճակատամարտը միակն էր, որից հետո մոնղոլները անմիջապես չեն վերադարձել՝ պարտության համար վրեժ լուծելու։ Սա պայմանավորված է նրանով, որ Մյոնգե խանը մահացել էր, իսկ Արըք Բուգայի և Խուբլայի միջև սկսել էր Թոլուիդի քաղաքացիական պատերազմը, միևնույն ժամանակ Ոսկե Հորդայից Բերքե խանը հարձակվել էր ՊարսկաստանումՀուլաղու խանի վրա։ Չնայած մոնղոլները Լևանտի վրա բազմիցս են հարձակում գործել և կարճ ժամանակով գրավել են այն, այնուհետև 1299 թվականի Վադի ալ-Խազանդարի ճակատամարտից հետո արշավել են դեպի Գազա, սակայն ստիպված են եղել հեռանալ տարածաշրջանից՝ պայմանավորված աշխարհաքաղաքական մի շարք գործոններով։
1294 թվականին Խուբլայի մահվան ժամանակ Մոնղոլական կայսրությունը մասնատվել է 4 առանձին խաքանությունների կամ կայսրությունների, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր հետաքրքրություններն ու նկրտումները՝
Արևելքում Յուան դինաստիան՝ հիմնված մերօրյա Պեկինում[9]
1304 թվականին արևմտյան երեք խանությունները ընդունել են Յուան դինաստիայի անվանական սյուզերենությունը[10][11], սակայն 1368 թվականին հան չինականՄին դինաստիան գրավել է մոնղոլական մայրաքաղաքը։ Յուան դինաստիայի չինգիզական ղեկավարները նահանջել են մոնղոլական հայրենիք և շարունակել են ղեկավարել այնտեղ՝ իբրև Հյուսիսային Յուան դինաստիա։ 1335-1353 թվականներին Իլխանությունը բաժանվել է մասերի։ Մինչև 15-րդ դարի վերջը Ոսկե Հորդան նույնպես բաժանվել է իրար հետ մրցակցող խանությունների, մինչդեռ Չաղաթայի խանությունը այս կամ այն կերպ պահանվել է մինչև 1687 թվականը։
Ի՞նչ տարբերություն կա նյութական արտադրության ոլորտների և ձնկորսության, անտառային տնտեսության, որսորդության միջև:
– Նյութական արտադրությունը վերաբերում է հումքից ապրանքների արտադրությանը, ինչպիսիք են մետաղները, պլաստմասսա, քիմիական նյութերը և այլն, մինչդեռ ձկնորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսը կենտրոնացած են բնական ռեսուրսների արդյունահանման վրա, ինչպիսիք են ձուկը, փայտանյութը և որսը։
Նյութական արտադրությունը սովորաբար կատարվում է գործարաններում և պահանջում է տեխնոլոգիական ենթակառուցվածք։Նյութական արտադրությունը հաճախ ավելի մեծ էկոլոգիական հետք ունի և կարող է հանգեցնել աղտոտման և շրջակա միջավայրի այլ բացասական ազդեցության, մինչդեռ ձկնորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսը կարող են կայուն և էկոլոգիապես մաքուր լինել՝ կախված դրանց իրականացման եղանակից:
– Նյութական արտադրությունը հաճախ գերակշռում է խոշոր ընկերությունների կողմից, մինչդեռ ձկնորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսը հաճախ շահագործվում են փոքր և միջին ձեռնարկությունների կողմից:
Ի՞նչ նյութական բարիքներ է մարդուն տալիս անտառը և այդ բարիքները տնտեսության ո՞ր ճյուղերում են օգտագործվում:
Ատառը մեզ տալիս է ՝ փայտ և փայտանյութեր, ինչպիսիք են՝ կահույքը, շինանյութերը, թուղթը և փաթեթավորումը Մթերքներ՝ ինչպիսիք են հատապտուղները, սունկը, ընկույզը և խաղը Հումք դեղորայքի, կոսմետիկայի և բույսերից ստացված այլ ապրանքների արտադրության համար։
Փայտանյութի արդյունաբերություն. Այստեղ արտադրվում, վերամշակվում և վաճառվում են փայտ և փայտանյութեր: Սա ներառում է նաև անտառների մշակումը կոմերցիոն նպատակներով։
Թղթի և փաթեթավորման արդյունաբերություն. այստեղ փայտը վերամշակվում է թղթի և փաթեթավորման: Կահույքի արդյունաբերություն. Այստեղ փայտը օգտագործվում է կահույքի և այլ կահավորանքի պատրաստման համար: Սննդի արդյունաբերություն. Սա այն վայրն է, որտեղ մթերքները, ինչպիսիք են հատապտուղները, սունկը և ընկույզը մշակվում և վաճառվում են սպառման համար: Դեղագործական արդյունաբերություն. Այստեղ անտառից ստացված բուսական նյութերն օգտագործվում են դեղամիջոցների և առողջապահական այլ ապրանքների արտադրության համար։
Ի՞նչ հետևենաքներ են թողնում ձնկորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսորդությունը բնության վրա:
Ձկնորսությունը կարող է մեծ ազդեցություն ունենալ ծովային էկոլոգիայի վրա՝ գերձկնորսության և անցանկալի տեսակների պատահական որսի միջոցով: Չափազանց ձկնորսությունը կարող է հանգեցնել ձկների պաշարների փլուզման՝ ազդելով ամբողջ էկոհամակարգի վրա, քանի որ ձկները կարևոր դեր են խաղում որպես սննդի աղբյուր այլ կենդանիների համար:Որսը կարող է հանգեցնել կենդանիների պոպուլյացիայի կրճատմանը և կենսաբազմազանության նվազմանը: Կենդանիների որոշ տեսակների չափից ավելի որսի դեպքում դա կարող է նաև խախտել էկոլոգիական հավասարակշռությունը և ազդել այլ կենդանիների ապրելավայրերի վրա։
Անտառային տնտեսությունը կարող է ազդել անտառների էկոլոգիական վիճակի վրա՝ անտառահատումների, հողի էրոզիայի և վայրի բնության միջավայրի կորստի միջոցով: Անտառահատումները կարող են նաև բարձրացնել CO2-ի մակարդակը մթնոլորտում և նպաստել կլիմայի փոփոխությանը:
Հետևաբար, կարևոր է, որ ձկնորսությունը, անտառային տնտեսությունը և որսը կառավարվեն կայուն կերպով՝ բնության վրա բացասական ազդեցությունները նվազագույնի հասցնելու և ապագա սերունդների համար բնական ռեսուրսները պահպանելու համար:
Ի՞նչ դեր ունի տրանսպորտը ժամանակակից տնտեսության համար:
Ընդհանրապես մեր ամբողջ առօրյաում մենք օգտագործում ենք տրանսպորտ։Եվ ինձ թվում է, որ այն շատ մեծ դեր ունի մեր կյանքում, շատ մարդիկ չեն պատկերացնում իրենց կյանքը առանց տրանսպորտի։
Բացատրել հետևյալ հասկացությունները. բեռնաշրջանառություն, ուղևորաշրջանառություն
բեռնաշրջանառություն նշանակում է ՝
(աշխգր․) տրանսպորտով փոխադրվող բեռների քանակ (ֆին․) հաշվարկվում է փոխադրվող բեռների յուրաքանչյուր խմբի քաշի և այդ բեռնափոխադրման հեռավորության արտադրյալների համագումարով
ուղևորաշրջանառություն նշանակում ՝ Ուղևորաշրջանառությունն ու բեռնաշրջանառությունը համապատասխանաբար որևէ տարածքում տեղափոխված ուղևորների քանակի կամ բեռների զանգվածի և դրանց տեղափոխման միջին հեռավորության արտադրյալն են: Ուղևորաշրջանառության չափման միավորն է մարդ*կմ, իսկ բեռնաշրջանառությանը՝ տ*կմ:
ՀՀ համար տրանսպորտի որ տեսակներն են ավելի կարևոր: Ինչու՞
ՀՀ-ում տարածված է՝ օդային, խողովակային և ավտոճանապարհային տրանսպորտները, քանի որ մարդիկ արտ երկիր կամ ուրիշ վայր գնալու համար օգտվում օդային և ավտոճանարապհային տրանսպորտից, իսկ խողովակատարային ճանապարհով մենք ներմուծում ենք բնական գործերը, որոնք չկան մեր երկրում:
Պատերազմ որը սկսվեց պատահական և շարունակվեց 44օր, դա իմ կյանքի ամենաերկար 44 օրն էր:Հայրս նույնպես մասնակցում էր այդ պատերազմին և ինձ համար շատ դժվար էր 44օր շարունակ չլսել իր ձայնը, սակայն ականջներումս հնչում էր իր ձայնը ասելով.
-Մադլենա, դու ինձ պետք ես:
Այդ քառասուն չորս օրը ես ապրեցի, մտածելով, որ հայրս կգա, կգա և կգրկի ինձ:Կամ թեկուզ ուղղակի ես նրան մեկ վարկյանով կտեսնեմ,:Մայրս տխուր էր, ամբողջ օրը նստում էինք և մտածում թե ինչ կարելի է անել, հորս օգնելու համար:Սակայն մի քանի օր հետո լուրերով լսեցի հորս անունը, աչքերիս և ականջներիս չէի հավատում, կամ էլ ուղղակի չէի ուզում հավատալ:Հայրս մահացավ, դա իմ կյանքի երկրորդ վատ լուրն էր, ինչու՞ երկրորդ, քանի որ ես նաև հաշմանդամ եմ և ունեմ այլ ուրիշ խնդիրներ:Կյանքս պտտվեց, այո փոխվեց 180 աստիճանով, մայրս ամբողջ օրը լալիս էր իսկ ե՞ս , ես նստած էի իմ սենյակում և մտածում էի ինչ կարելի է անել:Դա իմ կյանքի ամենավատ օրերն էին, երբ տեսնում էի մորս միայն սև հագուստով, իսկ աչքերին միշտ արցունք կար, իսկ երբ ասում էի -Ինչու՞ ես լաց լինում, կարելի է մի փոքր դադարել.-նա պատասխանում էր -Մադլենա, ես չեմ կարող ապրել այսքան բանից հետո, կյանքը կորցրել է նշանակությունը`այլևս գույներ չունի:
Ոչ, ոք չէր կարող ապրել և բոլորը մոռանում էին իսկ միգուցե՞ Մադլենան էլ կարող է տխուր լինել:Բոլորը գիտեին, որ ես ուժեղ եմ և պետք է հաղթահարեմ ամեն ինչ:Խոսքերով հեշտ էր այդ ամենը նկարագրել, բայց այդ ամենը այդքան էլ այդպես չէր, ինձ համար նույնպես կյանքը գույներ չուներ, սակայն ծնվածս օրվանից էր այդպես:Եկեք վերադառնանք իրականություն կամ էլ կարելի է ասել, իրականություն իմ աչքերով:
* * *
Դպրոց, բնականաբար ես էլ էի հաճախում դպրոց, սակայն այնտեղ ինձ երբեք լավ չէին վերաբրվում, արդեն սովորել էի իմ կյանքին, կարծես թե դա սովորական երևույթ լիներ, բայց իհարկե նեղվում էի, այդպիսի վերաբերմունքից:
Մի անգամ մտա դասարան, ինչ-որ արտասովոր բան չէր պատահել, սակայն զգացի, որ մարմինովս ջուր էհոսում, հասկացա որ սա հերթական կատակն էր: Իմ կյանքը այսպիսինն էր սակայն կյանքում մայրս չի հետաքրքրվել իմ առօրյայով կամ ընդհանրապես ինձնով:
Առավոտյան արթնանում եմ մորս լացի կամ գոռոցների ձայնից, այո մայրս հոգեբանական խնդիրներ ունեցավ հորս մահից հետո:Գիշերը կարող էր ինձ արթնացներ և ինչ-որ անհեթեթ բան խնդրեր, կամ կարող էր առավոտյան ինչ-որ բաներ հորինել և ջղայնանալ իմ վրա, բայց ես այն կողմ էի դնում իմ հանդեպ վերաբերմունքը և չափազանց շատ էի սիրում նրան, քանի որ միայն նա էր մնացել իմ կողքին և նա իմ մայրն էր:
Պարկած էի, փորձում էի քնել սակայն այս վերջի ժամանակներում դժվար էր դա ստացվում ինձ մոտ, մեկ էլ մտածեցի մորս մասին,մտածեցի թե ինչ-ով կարելի օգնել նրան և հասկացա, որ պետք է նրան հոգեբանի մոտ տանել, սակայն մենք գումար չունեինք, հայրս մահացավ իսկ մայրս դադարել էր ամեն ինչ անել, օրվա մեջ անգամ չէինք սնվում,հնարավոր է պահված գումարով մի հաց առնեինք գոյատեվելու համար: Ես երազում էի, որ մայրս դուրս գա դեպրեսիայի միջից շատ կուզեի որ հայրս էլ մեր կողքին լիներ, սակայն դա անհնար բան է, կուզեի որ մենք ապրեինք շատ լավ, սակայն մի փոքր մտածելուց հետո ես հասկացա, որ այդ երազանքը արդեն նպատակ է դարձել ինձ համար և ես ի՞նչ արեցի, ես սկսեցի աշխատանք փնտրել, ամբողջ ինտերնետով փտրում էի աշխատանք, որը հաշմանդամը ` այսինքն ես կարող էի անել : Որոշեցի գովազդ անել, դա իմ մոտ լավ էր ստացվում և ես կարող էի դա անել տան պայմաններում, սակայն էլի խնդիր կար մենք չունեինք համակարգիչ,բայց ես շուտ լուծեցի այդ խնդիրը և որոշեցի դպրոցում ինֆորմատիկայի դասարանում անել մի քանի գործ իսկ հետո իմ գումարով մի համակարգիչ գնել:Առանց մտածելու և ոչ ոքին ասելու քցեցի հայտարարություն գովազդներ մոնտաժելու և ընդհանրապես սարքելու համար և չեք պատկերացնի, բայց հաջորդ օրը ես ունեի հաճախորդ և ես ի՞նչ արեցի, ես ամեն օր մեկ ժամով թույլատվություն էի վերցնում և գնում դասարան աշխատելու և մի քանի օր հետո իմ աշխատանքը պատրաստ էր, ուղղարկելով հաճախորդին, հաճախորդը չափազանց գոհ էր, ինձ տվեց գումարը և ես իմ կյանքի առաջին աշխատավարձով կարողացա գնել ինձ իմ սեփական համակարգիչը:
Եվ այդպես ես ստանում էի շատ պատվերներ և ոչ-ոք չգիտեր, որ ես եմ տեղադրել այդ հայտարարությունը կամ որ ես աշխատում եմ:
ՄԻ ՔԱՆԻ ՕՐ ԱՆՑ
Սկսեցի հասկանալ, որ կապ չունի որ իմ հետ շատ բաներ են եղել, ես պետք է ուժեղ լինեմ և շարունակեմ ապրել, քանի որ իմ հայրը չէր ուզի ինձ տեսնել տխուր:
Ամեն օր տուն բերում էի ուտելիք, մորս սիտիպում էի, որպեսզի ուտի քանի որ դա իր առողջությունն է և նա պետք է հետևի դրան:Ապա սկսեցի փնտրել ամենալավ հոգեբանին և գտա, մայրիկս սիրով սկսեց հաճախել այդտեղ և փոփոխությունը չափազանց մեծ էր: Իմ կյանքը սկսեց լավանալ, սակայն դպրոցում իմ կյանքը նույնն էր:
Մի անգամ դասարան ներս մտա և երեխաները սկսեցին ծիծաղելով ասել.
-Մադլենա, այսօր է՞լ ես քո ոտքերը մոռացել տանը
-Իսկ հայրիկդ ու՞ր է, փախե՞լ է քեզանից-քմծիծաղոց ասացին նրանք
Եվ այդ պահին իմ համբերությունը սպառվեց բարձր և նյարդայնացաց ձայնով ասեցի.
-Այն հայրը ում մասին դուք այդ կերպ էք խոսում, ձեր համար է զոհվել է , իր կյանքը տվել է, որ դու հիմա իմ վրա ծիծաղե՞ք:Ես ուղղակի չգիետի, որ մարդիկ կարող են այսքան ստոր լիեն, ես ձեր մեջ տեսնում եմ չարությունը, այո դա այնքան շատ է երևում, որ նույնիսկ դեմքերիդ նայելիս հասկանում եմ ինչ կեղծ էք դուք:Եթե դուք չեք հավատում, որ ես շատ բաների կհասնեմ դա ձեր կարծիքն է իսկ ես կապացուցեմ դրա հակառակը կհանդիպենք մի քանի տարի հետոյի Մադլենայի հետ:Այսքանը քանի որ ցանկություն անգամ չունեմ ձեր հետ երկար խոսելու:Մյուս անգամ չհամարձակվեք նման կերպ խոսել ինձ հետ:
Եվ այդ օրվանից հետո ոչ մեկ չէր համարձակվում նման կերպ արտահայտել իր մտքերը, քանի որ նրանք հասկացան, որ ես փոխվել եմ ու չեմ հանդուրժի այն ինչ կատարվում էր ինձ հետ:
Մի քանի տարի անց
Այս փորձությունները որոնց միջով ես անցա, օգնեցին ինձ նայել կյանքին վերևից և բոլոր կողմերով, հասկացա, որ ինչ էլ լինի պետք է նայել միայն և միայն առաջ:Հասկացա որ ես իմ սայլակով ավելի մեծ քայլեր եմ անում, քան նրանք իրենց ոտքերով: Սկսեցի ուշադրություն չդարձնել կողքինի կարծիքին, ապրեցի ինձ համար, հասա իմ նպատակներին:Ապացուցեցի որ այն աղջիկը ով կորցրեց հորը և սայլակի վրա է կարող է լինել բոլորից բարձր և ավելի շատ բանի հասնել, քան այդ ամենը ունեցող մարդիկ:Ամփոփելով իմ կյանքը ուզում եմ հայտարարել, որ ես հասկացա կյանքի իմաստը:
…
Մայրս շատ լավ է, հոգեբանի և ուրիշ կուրսերի օգնությամբ նա լավացավ և սկսեց ապրել,ուղղակի ապրել, որը նա այն ժամանակ չէր անում:Իսկ ե՞ս, ես շարունակեցի իմ աշխատանքը և հիմա ես հասել եմ իմ բոլոր նպատակներին ու աշխարհում ամենահարուստ և հաջողակ մարդկանց ցանքի մեջ եմ մտնում, ես հավատացի ինքս ինձ և հասա այն ամեն ինչին, որոնք սկզբում երազանքներ էին թվում:
«Երեխե՛ք, նայեցեք այս վայր ընկած չինարի ծառին, տեսեք ինչպես մեկնվել է, և արդեն սկսել է փտիլ։ Մի ժամանակ սա դալար է եղել և ձեզ նման փոքր։ Բայց երբ որ սկսել է բարձրանալ՝ շատ գոռոզացել է։ Պտուղ չի ունեցել, որ ճղները կռացներ, գլուխը խոնարհեցներ։ Աստված սրան բարձրանալու շնորհք է եղել տված, բայց սա իր գլխի պատիվը չի իմացել, Աստուծո ողորմությունը չի հասկացել։ Այս հիմարն ուզեցել է այնքան բարձրանալ, որ գլուխը երկինք հասցնե և իր ճղներով երկնքի սիրտը ծակծկե։ Աստված բարկացել է սրա գոռոզ մտածության վրա և ահագին բարձրությունից տապալել է»։
Այս խոսքն ասողը Գյուլնազ տատն էր, որի անունը դուք, իմ փոքրիկ ընթերցողներ, պետք է որ լսած լինիք։ Լուսահոգին ամեն բան գիտցող մի պառավ էր և շատ երեխայասեր։ Օրը ցերեկով բոլոր երեխեքս հավաքվել էինք մոտը, հոգնած լինելով շատ խաղալուց, որ տատիկը մի բան պատմի մեզ, որ մենք հա՛մ լսենք, հա՛մ հանգստանանք։
Դուրսը, կանաչ խոտի վրա, մի տանձենու շվաքում էինք նստոտել։ Եղանակը գարնանային էր։
– Մենակ ծառերը չեն, որ հիմարաբար գոռոզանալ գիտեն, մի ժամանակ մարդիկն էլ են այդպես եղել։ Նրանք էլ մի աշտարակ են շինել այն մտքով, որ նրա ծայրը երկինք հասցնեն և այնտեղից Աստուծո հետ կռիվ սկսեն։ Աստված համբերել է միառժամանակ, մինչև նրանք աշտարակի ծայրը մոտեցրել են երկնքին և սկսել են ավելի գոռոզանալ։ Դրա վրա Աստուծո համբերությունը հատել է. նրանց աղմուկից ու աղաղակներից ձանձրացած՝ սաստիկ քամի է բարձրացրել և աշտարակի ամեն մի քարը, ամեն մի քարփիչը ուրիշ-ուրիշ աշխարհք է գցել…
– Ո՜ւհ, ինչքա՜ն բարձր է եղել այդ աշտարակը, որ ծայրը մինչև երկինք է հասել,– բացականչեց երեխաներից մեկը։
– Աշտարակը չի եղել բարձր,– ծաղրեց նրան մի ուրիշը,– այլ՝ երկինքն է եղել ցածր։ Այնպես չէ՞, տատիկ, որ երկինքն առաջ մեզանից շատ մոտիկ է եղել։
– Այո՛, երկինքը մեզանից մոտիկ է եղել, բայց այդ եղել է աշտարակը շինելուց առաջ։ Աշտարակը շինելիս երկինքը բարձր է եղել, և աշտարակն էլ այնքան բարձրացրած են եղել, որ նրա գլուխը գետնքից երևալիս չի եղել, այնքան բարձր է եղել, որ ձմեռը նրա վրա բարձրացողը մինչև ամառը հազիվ է եղել ցած գալիս… Բայց դրանից առաջ, ճշմարիտ է, երկինքը շատ մոտիկ է եղել մեզանից, այնքան մոտիկ, որ երեխեքը գնդակ խաղալիս շատ անգամ երկնքին է եղել դիպչում գնդակը և այնտեղ էլ մնում։
– Ինչո՞ւ էր այնտեղ մնում գնդակը, տատի՛կ, թող դիպչեր, էլ ետ վայր ընկներ,– հարցնում էինք մենք և միևնույն ժամանակ ավելի մոտենում տատիկին, որ լավ լսենք նրա պատմությունը երկնքի մոտիկության մասին։
– Նրա համար էր այնտեղ մնում, որ երեխեքը մյուս անգամ երկնքին չխփեն և Աստծուն անհանգիստ չանեն։ Հապա չե՞ք լսել, որ մեկ անգամ Արևամանուկը պատահմամբ իր նետը դիպցրել էր Արեգակին, նա էլ անիծել էր Արևամանուկին դրա համար և ասել. «Այսուհետև ցերեկները չապրիս դու, որ իմ երեսը չտեսնես»։ Այնուհետև խեղճ Արևամանուկը ցերեկները մեռնում է եղել և գիշերը կենդանանում։ Նրան այդ պատժից ազատում է Արևահատը՝ Օձամանուկի նշանածը։ Բայց Արևահատի վերջը ձեզ չեմ պատմել, կարծեմ։
– Հիմա՛ պատմիր, տատի՜կ, հիմա՛ պատմիր,– աղաղակեցին երեխաներից մի քանիսը, իսկ մյուսները զանազան հարցումներ արին երկնքի մոտիկության մասին…* * *Գյուլնազը մի բան պատմելիս պարապ չէր նստում, նա կամ գուլպա էր անում, կամ իլիկ մանում և կամ, ակնոցը քթին դրած, երեխաների պատռտած շորերն էր կարկատում։ Երբեմն էլ՝ ձեռքի գործը մի կողմ էր դնում և երեխաներից մեկի կամ մյուսի գլուխը քաշում դնում ծնկան վրա, որ տեսնի՝ հարսները լա՞վ են լվացել երեխի գլուխը և մաքրել, թե՞ ոչ։ Նա միևնույն ժամանակ առանց ուշադրության չէր թողնում տան հոգսը, շատ անգամ միջահատում էր իր պատմությունը և զանազան հրամաններ տալիս այս և այն հարսին։ Երեխեքս գիտեինք այդ և ամենայն զգուշությամբ փաղաքշում էինք նրան, փայփայում, որ նա ուրիշ ոչ մի բանի վրա ուշադրություն չդարձնե, այլ միայն մեզանով զբաղվի, մեր հետաքրքրությունը լցնե։* * *
«Այո՛, մի ժամանակ երկինքը շատ մոտիկ էր երկրից,– շարունակեց տատիկը։– Երկնքից լսվում էր Աստուծո ձայնը։ Նա այնտեղից խոսում էր մարդոց հետ և հայտնում էր նրանց իր կամքն ու հրամանը, պատվերներ էր տալիս և հասկացնում էր, թե՝ ի՛նչ պետք է անեն և ի՛նչ չպետք է անեն։
Ուղիղ կես գիշերին լսվում էին հրեշտակների քաղցր մեղեդիքը։ Աքաղաղներն ամենից առաջ էին լսում նրանց ձայնը և իրանց միաձայն կանչյունով զարթեցնում էին մարդկերանցը, որ վեր կենան և հրեշտակների հետ միասին փառաբանեն Աստուծո հազար ու մեկ անունը…
Աքաղաղները հիմա էլ են լսում հրեշտակների ձայնը,— ավելացնում էր տատիկը և խոր հոգոց քաշում մի այնպիսի ձևով, որ կարծես ինքն ապրած լիներ այն հին ժամանակումը, իր ականջովը լսած լիներ Աստուծո ձայնը և հրեշտակների մեղեդիքը, և այժմ՝ զրկված այն երջանկությունից»։* * *
Զարմանալի մի աշխարհ է մանկական աշխարհը․ ափսո՜ս, որ մարդ խելահաս եղած ժամանակ՝ է՛լ չի կարողանում մտնել այդ աշխարհը, որ իր առաջվան լսածները մեկ անգամ էլ լսե։ Ամենայն ինչ, որ մանկության ժամանակ մոտիկ էր, մեծացած ժամանակ հեռանում է. ինչ որ հեշտ էր՝ դժվարանում, ինչ որ պարզ և հասկանալի էր՝ խավարում է և անըմբռնելի դառնում։ Ինչքան հիմա ես հիշում եմ, մանկությանս ժամանակ մեզ համար ոչ մի վերացական բան չկար, ամենայն ինչ տեսանելի և շոշափելի էր։
«Առաջ Մութ աշխարհն էլ է եղել մեզանից մոտիկ,– ասում էր Գյուլնազ տատը։– Պատահել է, որ աղջկերքն իլիկ մտնելիս՝ հանկարծ թելը կտրվել է, և իլիկը մի հորի միջով ընկել է Մութ աշխարհը։ Եթե իլիկ մանող աղջիկը մի բարի աղջիկ է եղել, Ներքի աշխարհի բարի պառավները նրա իլիկը վեր նետելով՝ ետ են դարձրել նրան։ Բայց հիմա Ներքի աշխարհն էլ է հեռացել մեզանից»։
Գյուլնազ տատը մի երկար հեքիաթ էր պատմում, որի մեջ Մութ կամ Ներքի աշխարհի մասին մի այսպիսի կտոր կար.
– Անտես-Աննմանին դևը փախցրեց։ Թագավորազն Գուրգենը, որ Աննմանի փեսացուն էր, վեր առավ իր երկու եղբայրներին և դևի հետքովը գնաց և գտավ նրան մի հորի մեջ։ Դևը մրափած էր։ Այդ երևում էր նրանից, որ հորի բերանից ծուխ ու բոց էր բխում։ Այդ դևի արտաշնչությունն էր։ Մեծ եղբորը կախեցին հորի մեջ, որ երթա ազատե Աննմանին, նա չկարողացավ կրակին դիմանալ և աղաղակեց. «Վա՜յ, այրվեցա, այրվեցա՜»… Նրան դուրս քաշեցին և միջնակին կախեցին, նա էլ աղաղակեց. «Վա՜յ, այրվեցա՜»։ Նրան էլ դուրս հանեցին։ Հետո Գուրգենն ասաց. «Հիմա ի՛նձ կախեցեք, և ինչքան էլ աղաղակելու լինիմ, թե՝ այրվեցա, վեր չհանեք»։ Եվ ճշմարիտ՝ Գուրգենը գնաց մինչև հորի հատակը, առանց ձայն հանելու։ Այնտեղ նա գտավ Անտես-Աննմանին։ Նրա ծնկան վրա էր դրել հրեշ դևն իր գլուխը և քառասուն օրով մրափել։ Այնտեղ կախած էր և դևի թուրը։ Միայն այն թրովը կարելի էր կտրել նրա գլուխը և այն էլ՝ մեկ զարկով միայն, եթե երկրորդ անգամ զարկեին՝ նա կրկին կկենդանանար։
Աննմանը ծունկը դուրս քաշեց թե չէ՝ դևը զարթեցավ և իսկույն ոտքի կանգնեց, բայց և միևնույն ժամանակ թուրը պսպղաց, և դևի գլուխն ընկավ գետին։ «Մեկ է՛լ զարկիր, մեկ է՛լ, մեկ է՛լ»…– ղլղլացրեց գլուխը, բայց Գուրգենը չզարկեց և ասաց. «Ես մեկ անգամ եմ ծնվել իմ մորից և ոչ թե երկու անգամ»։
Հրեշ դևին սպանելուց հետո Գուրգենն ու Աննմանը պտտեցին դևի ստորերկրյա ընդարձակ բնակարանը, և ինչ որ գանձ ու հարստություն ուներ՝ բոլորն Էլ ժողովեցին և վեր բարձրացնել տվին։ Երբ որ մնացին միայն իրանք՝ սկսեցին երկար վիճել, թե՝ ո՛վ իրանցից առաջ բարձրանա։ Աղջիկը տեսավ, որ Գուրգենը համառությամբ չի ուզում ինքն առաջ բարձրանալ, ասաց նրան. «Ես շատ կասկածում եմ, թե՝ միգուցե քո եղբայրներդ քեզ վեր չհանեն, և դու մնաս հորի մեջ։ Եթե իմ նախազգացմունքս կատարվելու լինի՝ դու կերթաս դևի գոմը, այնտեղ քո առաջդ կգան մի սև այծ և մի սպիտակ ոչխար, եթե կարողանաս ոչխարի վրա նստել՝ նա քեզ վեր կհանե Լույս աշխարհք, իսկ եթե չկարողանաս, և այծն ընկնի տակդ՝ նա քեզ կտանե Մութ աշխարհք, որտեղից դու այլևս Լույս աշխարհք ընկնիլ չես կարող»։ Այս ասելուց հետո Աննմանը վեր բարձրացավ, իսկ Գուրգենին նրա անիրավ և անգութ եղբայրները թողեցին հորի մեջ…
Գուրգենը շատ աղաչեց, պաղատեց և տեսավ, որ իր եղբայրների սիրտը քարացել է, ճարը կտրած՝ գնաց դեպի դևի գոմը, որ փորձե իր բախտը՝ նստե ոչխարի վրա։ Բայց անիրավ այծը այնքան ճարպիկ էր, որ ոչխարին պոզահարելով մի կողմ ձգեց, և ինքն ընկավ Գուրգենի տակը և տարավ ձգեց Մութ աշխարհքը։
Այդ աշխարհն էլ մեր աշխարհի նման քաղաքներ և գյուղեր ուներ, և մինչև անգամ գիշեր ու ցերեկ կար, թեև ասվում էր՝ Մութ։ Նա մի քաղաքում իջևանեցավ մի պառավի տան և նրանից իմացավ, որ քաղաքացիք ջրի պակասության համար շատ նեղության մեջ են։ «Ամբողջ քաղաքում մի աղբյուր կա միայն, բայց նրանում էլ բույն է դրել մի ահագին վիշապ, և ամենայն օր մեկ աղջիկ են տանում գցում նրա երախը, որ ապա թույլ է տալիս ջուր վերցնելու։ Էգուց էլ հերթը մեր թագավորի միամոր աղջկանն է, նրա՛ն պիտի տանեն ահռելի գազանի բերանը ձգեն»,– ասաց պառավը և սկսեց լալ։
Գուրգենը շատ ծարաված էր, այս որ լսեց՝ նրա ծարավն ավելի ևս սաստկացավ։ Մյուս առավոտ, դեռ լույսը չբացված՝ վեր կացավ նա և պառավին էլ զարթեցրեց, որ տանե աղբյուրի տեղը ցույց տա իրան։ Պառավը տարավ նրան և հեռվից ցույց տվավ աղբյուրը։ Գուրգենը՝ դևի թուրը ձեռին, մոտեցավ և տեսավ մի լիճ, որի մեջ մեկնվել էր վիշապը՝ մի ահագին լեռնակղզու պես։ Ամբողջ լիճը ժահահոտությամբ[1] և ապականությամբ թունավորված էր։ Վիշապի գլուխը գտնվում էր աղբյուրի ակնումը, որ բխում էր մի լայնաբերան քարայրից։ Նա անշարժ էր, կարծես թմրած լիներ կամ մրափած։
Վիշապի գլխավերևը նոր արդեն մի ծառից կապել էին թագավորի աղջկանը, որին պիտի կուլ տար վիշապը մի քանի րոպեից հետո։ Աղջիկն արդեն մեռելի գույն էր ստացել։ Գուրգենը մոտեցավ նրան, կապերը արձակեց և սիրտ տվավ, որ չվախենա։ Թուրը ձեռին մոտեցավ վիշապին և այնպիսի մի հարված տվավ նրա վզին, որ վիշապը երկու ահագին կտոր դարձավ, իսկ լիճը՝ արյան ծով։ Թագավորի աղջիկը ձեռքը թաթախեց արյան մեջ և, Գուրգենի մեջքին նշան դնելով, ինքը վազեց տուն, որ թագավորին հայտնե եղելությունը։ Հավաքվեցան բոլոր քաղաքացիք և քառասուն ջուխտ գոմշով հազիվ կարողացան ամեհի գազանի լեշը դուրս քարշել այնտեղից և մաքրել աղբյուրը։
Թագավորն ուզեց վարձատրել Գուրգենին, և մունետիկ ձգեց քաղաքի մեջ, որ փնտրեն նրան և բերեն, և գտան նրան՝ թագավորի աղջկա դրած նշանով։
Թագավորն ասաց Գուրգենին. «Դու, որ փրկեցիր ինձ և իմ ժողովրդին չար վիշապի գերությունից, այսօր դո՛ւ ես մեր տերը և թագավորը, ուզիր իմ աղջիկս և իմ տեղ թագավոր եղիր»։
Գուրգենը պատասխանեց. «Ես այս երկրիցը չեմ. ես Լույս աշխարհքիցն եմ ընկել այստեղ»,– և սկսեց պատմել իր գլխի անցքը և հետո ավելացրեց. «Եթե կարողանաք ինձ Լույս աշխարհք գցել կրկին՝ ես ուրիշ բան չեմ ուզիլ ձեզանից»։
Թագավորն ասաց. «Այդ անհնարին բան է. Լույս աշխարհքը շատ և շատ բարձր է մեզանից, ո՞վ կարող է քեզ վեր թռցնել և տանել այնտեղ»։
Գուրգենը ասաց. «Ինչպես լինի, ես պետք է վեր բարձրանամ, քո առաջարկությունը ես ընդունել կարող չեմ»։
Թագավորն ասաց. «Դո՛ւ գիտես, բայց որ չկարծես, թե՝ ես ընդդեմ եմ քո գնալուն, ես կժողովեմ իմ աշխարհի բոլոր գիտուններին, թող նրանք մեզ ասեն, թե՝ արդյոք մի հնար կա՞ վեր բարձրանալու։ Եվ մինչ այդ, իմ իշխանությունը և բոլոր հարստությունս քե՛զ եմ հանձնում»…
Թագավորը ժողովեց իր բոլոր աստղաբաշխներին, իմաստուններին և հայտնեց նրանց Գուրգենի ցանկությունը։ Նրանք ասացին, թե՝ հին ժամանակներում, ճշմարիտ է, Ներքի և Վերին աշխարհների մեջ սերտ հարաբերություն է եղել, բայց հետո մեր մեղքիցն է եղել, թե պատահմամբ՝ մեր աշխարհը ցածրացել է, առաջ՝ քիչ, և հետո՝ շատ։ Լսած ենք, որ մեր հեռացած ժամանակն էլ մի սանդուղք է եղել, և այդ սանդուղքով արդար մարդիկը վեր բարձրանալիս և վայր իջնելիս են եղել, բայց հիմա այդ սանդուղքն աներևութացել է, էլ չի երևում…
Այսպես Գուրգենը մնաց Մութ աշխարհքում մոլորված։ Սկսեց պտտել զանազան տեղեր, հարցուփորձ անել և ոչ մի տեղից մի դուռը չգտավ վեր բարձրանալու։
Մեկ օր դուրս էր եկել որսորդության։ Շատ ման գալուց հոգնելով՝ նստեց մի հսկայական ծառի տակ, որ փոքո-ինչ հանգստանա, մեկ էլ մի ծվծվոց լսեց ծառի վրայից, նայեց, և… ի՜նչ տեսնի… Ծառի վրայով սողում էր մի ահռելի սև վիշապ դեպի մի մեծ բույն, որի մեջ լիքն էին մեծ-մեծ թռչուններով, բայց դեռ չէին թևավորված։ Երևում էր, որ դրանք ձագուկներ էին մի հսկայական թռչունի։ Այդ ձագուկները օձին տեսնելով սարսափի մեջ էին ընկել և սկսել էին ծվծվալ։ Այս որ տեսավ Գուրգենը՝ առավ իր նետաղեղը և ուղղակի շեշտեց վիշապի գլխին և վայր կործանեց։ Հետո հանեց դևի թուրը և, վիշապին կտոր-կտոր անելով, մի ահագին բլուր շինեց։ Այս բարեգործությունից և քաջությունից սիրտը մխիթարված՝ պառկեց ծառի ստվերումը և խոր քնի մեջ մտավ։
Այս անցքից մի քիչ հետո թռչունների մայրը թռած եկավ և, Գուրգենին տեսնելով այնտեղ պառկած, կարծեց, թե՝ նա՛ է իր թշնամին, որ ամենայն տարի կոտորում էր իր ձագերին։ Նա իսկույն ետ դարձավ և իր ճանկերով մի ջաղացքար, թե ահագին ժայռ վերցրած բերավ, որ ձգե Գուրգենի վրա։ Այս որ տեսան ձագուկները՝ մի սարսափելի ծվծվոցով և աղաղակով զգուշացրին իրանց մորը և հասկացրին, որ Գուրգենը ոչ թե իրանց թշնամին, այլ իրանց ազատարարն է։
«Նայի՛ր,– ասացին,– մայրի՛կ, այդ բլրի վրա և տես՝ ի՛նչ գազան է. դա գալիս էր, որ մեզ ուտի, և այդ մարդն է, որ սպանեց դրան և մաս-մաս արավ»։ Այս որ լսեց մայր թռչունը՝ երախտագիտական զգացմունքով լցված, ժայռը տարավ առաջվան տեղը և վերադարձավ իր ձագուկների մոտ։
Գուրգենը դեռ քնած էր։ Ծառի ստվերն անցել էր մյուս կողմը, և արևն ընկել էր Գուրգենի վրա։ Օրը շատ շոգ էր։ Մայր թռչունը, որ ասվում էր Զումրութ-Ղուշ, չուզեց Գուրգենին զարթեցնել, նա իր հսկայական թևերը փռեց ամպհովանու պես և շվաք արավ, որ նա հով-հով քնե։ Վերջը, Գուրգենը որ զարթեցավ՝ կարծեց, թե մթնել է արդեն, բայց թռչունը որ թևերը ետ քաշեց՝ կրկին լուսացավ, և Գուրգենը տեսավ հսկա Զումրութին, որ խոսեց Գուրգենի հետ և ասաց.
― Ո՛վ ազնիվ երիտասարդ, դու իմ փրկիչն ես՝ երկնքից իջած․ դու այնպիսի մի բարերարություն ես արել ինձ, որ չգիտեմ՝ ինչո՛վ կարող եմ վարձատրել քեզ։ Ահա ուղիղ հարյուր տարի է, որ ես չէի կարողանում ազատել իմ ձագերին այդ անգութ գազանի ձեռքից։
Այսօր դու փրկեցիր ինձ դրա ձեռքից, ազատեցիր իմ ամբողջ սերունդը։ Օ՜… եթե դա գողի պես չհետամտեր, եթե ես կարողանայի գոնե մեկ անգամ տեսնել դրան՝ դրա գլուխը կջախջախեի… Ո՛վ պատվական և քաջ երիտասարդ, ի՞նչ ես կամենում, որ ես քեզ համար ձեռք բերեմ, ո՞ր թագավորությունն ես ուզում, որ քեզ տամ. ո՞ր թագավորի աղջիկն ես ուզում, որ գնամ բերեմ, որքա՞ն հարստություն ես ուզում, որ աշխարհիս ամեն ծայրից հավաքեմ բերեմ քեզ համար, ասա՛ ինձ, և ամենայն ինչ մի ակնթարթի մեջ կկատարեմ ես։
– Ես ոչինչ չեմ ուզում,– պատասխանեց Գուրգենը քնաթաթախ, աչքերը տրորելով…– ես ոչինչ չեմ ուզում, այլ միայն՝ Լո՜ւյս, Լույս աշխարհք, կարո՞ղ ես տանել ինձ Լույս աշխարհք…
– Լո՜ւյս աշխարհք…– բացականչեց Զումրութը։– Ուրեմն, դու այնտեղի՞ց ես ընկել մեր աշխարհը, և ի՞նչ հրաշքով։
Գուրգենը պատմեց իր գլխի անցքը։
– Շա՛տ լավ,– ասաց Զումրութը,– ես քեզ կտանեմ Լույս աշխարհք, թեպետ դա մի շատ դժվար ճանապարհորդություն է թե՛ ինձ համար և թե՛ քեզ համար։ Քառասուն օր հազիվ կարող ենք հասնիլ։ Միշտ թռած պիտի գնամ, իջնելու տեղ չկա։ Մեզ հարկավոր է քառասուն օրվա պաշար վերցնել հետներս, քառասուն ոչխար և քառասուն տիկ ջուր։ Դու կերթաս այդ տկերն ու ոչխարները կբերես թագավորից, և մենք ճանապարհ կընկնինք տասն օրից հետո, երբ որ ձագուկներս թռցրած կլինիմ։
Գուրգենը ճանապարհ ընկնելու օրը քառասուն ոչխար մորթեց և ամեն մեկը չորս կտոր արավ և դարսեց պարկերումը, տկերն էլ ջրով լցրեց, բոլորը դարսեց Զումրութի վրա, և ինքն էլ նստեց վրան։ Զումրութն ասաց. «Եթե գլուխս աջ կողմդ մեկնեմ՝ մի կտոր միս կգցես բերանս, իսկ եթե ձախ՝ տկի բերանը կդնես բերանումս»։ Այս ասաց Զումրութն ու թռավ և, ամպերը ճեղքելով, բարձրացավ դեպի Լույս աշխարհք։
Քառասուն օրը լրացավ, բայց նրանք դեռ տեղ չէին հասել։ Մսի պաշարը հատել էր։ Զումրութը գլուխը մեկնեց դեպի աջ. Գուրգենը այլևս միս չուներ, որ գցեր բերանը։ Հանեց թուրը և իր ոտքից մի կտոր միս կտրեց և գցեց Զումրութի բերանը։ Սրանից հետո մի ժամ չանցած՝ Զումրութն իջավ Լույս աշխարհքի վրա։ Գուրգենը վայր իջավ արյունաթաթախ և չկարաց ոտքի վրա ուղիղ կանգնել, ոտքի ջլերը կտրատել էր։ Զումրութն ասաց. «Գուրգե՛ն, ես քո միսը չկերա, հանի՛ր, ահա՛ բերանումս է, դիր տեղը և իմ թևս քսիր վրան, իսկույն կառողջանա»։ Գուրգենն էլ այնպես արավ և իսկույն առողջացավ։
Հետո Զումրութը Գուրգենին մի քանի խրատներ տվավ, թե՝ որտե՛ղ պիտի գտնի Աննմանին, իսկ ինքը, նոր պաշարով բեռնավորված՝ մնաս բարով ասաց Գուրգենին և դարձավ կրկին դեպի Ներքի աշխարհը…
Ահա՛ թե ինչ էր պատմում Գյուլնազ տատը Մութ կամ Ներքի աշխարհի մասին։ Երկինք գնալը այսքան դժվարություն չուներ։ Արևահատը Արևամանուկին ցերեկվա մահից ազատելու համար մի ջուխտ երկաթե տրեխ է հագնում և մի երկաթե գավազան է բռնում ձեռին և ճանապարհ է ընկնում դեպի արևմուտք։ (Այսպես էին անում առհասարակ, որոնք որ ուզում էին Աստուծո մոտ գնալ։ Այնքան գնում էին, որ տրեխները մաշվում էին, գավազանի ծայրը՝ կոտրվում։ Այդ նշանն էր, որ արդեն աշխարհի ծայրն են հասել)։ Արևահատի տրեխները որ մաշվում են՝ նրա առջև բացվում է մի հրեղեն պալատ։ Ներս է գնում և տեսնում է այնտեղ նստած Արևամորը, այսինքն՝ Արեգակի մորը, որ մի շատ սիրուն պառավ է լինում։ Արևամայրը նրան սիրով ընդունում է, իմանում է գնալու պատճառը և թաքցնում է նրան, որ տղան՝ Արեգակը, չտեսնե նրան։ Երեկոյին տղան ներս է մտնում՝ շատ շոգած ու քրտնած… Մայրը նրան աղաչում է, որ խնայե Արևամանուկին և ագատե նրան մահից։ Տղան մոր խոսքը չի կոտրում, վեր է առնում մի կտոր բամբակ, իր քրտինքը սրբում է նրանով և ասում է. ահա՛ այս է նրա դեղը, եթե իմ քրտինքը քսեն նրա երեսին՝ նա կառողջանա, բայց ո՞վ կտանե։ Այստեղ մայրը հայտնում է Արևահատի գալը, դուրս է բերում նրան թաքցրած տեղից։ Արեգակը նրան սիրով ընդունում է և կարճ ճանապարհ է ցույց տալիս՝ կրկին իր տեղը գնալու։* * *
Գյուլնազ տատը, որ այս հեքիաթում արևի համար ասում էր, որ տղա է, նա ուրիշ անգամ ասում էր. Արեգակն ու Լուսինը քույր ու եղբայր են։ Մոր մասին խոսք չկար։ Նա ասում էր. որովհետև Արեգակն աղջիկ էր՝ գիշերը վախենում էր ման գալ, իսկ ցերեկը՝ ամաչում, Լուսինը նրան մի բուռը լիքն ասեղ տվավ և ասաց. «Ով որ քեզ մտիկ տա՝ դու այս ասեղներով կծակծկես նրա աչքերը»։ Այնուհետև քույրն սկսեց ցերեկը ման գալ, իսկ եղբայրը՝ գիշերը։
Գյուլնազը չէր ասում, որ ցերեկի պատճառը Արեգակն է, որ առանց արեգակի ցերեկ չի լինիլ։ Ո՛չ. ցերեկն ինքն իր համար մի ջոկ բան է, գիշերը՝ ջոկ։ Արեգակը լինի, չլինի՝ ցերեկ պիտի լինի։ Նա ասում էր. ցերեկն ու գիշերը մի ծեր մարդու ձեռքում են գտնվում։ Ծերունին նստած է մի բարձր սարի վրա և երկու կծիկ ունի ձեռին, մինը՝ սև, և մյուսը՝ սպիտակ։ Երբ որ գլորում է սև կծիկը՝ աշխարհքը մթնում է, և երբ որ սպիտակն է գլորում՝ լուսանում է և ցերեկ դառնում։ Այդ ծերունին է՛լ մի ուրիշ բան չունի… շարունակ սպիտակը կծկում է, սևը բաց թողնում, սևը կծկում է, սպիտակը բաց թողնում…* * *
Գյուլնազ տատիկը շատ անգամ, խոր հոգոց քաշելով, ասում էր.
– էհե՜յ, հե՜յ… դուք հենց կարծում եք, թե՝ մեր աշխարհքն առաջ էլ այնպե՜ս է եղել… Ո՛չ։ Հին ժամանակները, երբ որ Աստված մոտիկ է եղել մեզանից, նրա ողորմությունն էլ անպակաս է եղել։ Ամեն ձմեռ երկինքը ձյունի տեղ ալյուր է եղել թափելիս, ձյունի պես սպիտակ, նրա պես մաքուր։ Մարդիկ հավաքում են եղել երկնքի ալյուրը և իրանց ամբարները լցնում այնքան, որ բավականանար մինչև մյուս ձմեռը…
Մեկ անգամ, երբ տատիկն արդեն սկսել էր պատմել, թե՝ հին ժամանակներումը մարդիկ ինչպե՛ս են եղել ապրելիս, երեխաներից մեկը, որ գլուխը տատիկի ծնկանը դրած քնել էր, հանկարծ զարթեցավ և, պատմությունը միջահատելով՝ հարցրեց տատիկին.
– Հետո՞, տատի՛կ, հետո՞…
– Ի՞նչ հետո, հոգի՛ս,– հարցրեց տատիկը։
– Դու չասացի՞ր, որ երկինքն առաջ շատ մոտիկ էր մեզանից… հետո ի՞նչպես եղավ, որ նա այսքան բարձրացավ։
– Այնպես եղավ, որ երեխեքը երբ որ սկսեցին շատ չարություն անել, անդադար վազվզում, թռչկոտում էին և Աստծուն չէին թողնում հանգիստ քնել, նա էլ բարձրացրեց երկինքը, հեռացավ, առանձնացավ, որ երեխեքն իր քունը չխանգարեն։
– Այդպես չէ, տատի՛կ, այդպես չէ,– մեջ ընկավ մի սրամիտ երեխա, որ ուրիշ կերպ էր լսել այդ անցքը։
– Հապա ինչպե՞ս է եղել,– հարցրինք ամենքս միաբերան։
– Թող տատիկն ասի… Աստծուն խռովեցնողը ոչ թե երեխեքն են եղել, այլ՝ մի անգետ պառավ է եղել, որ երեխի…
– Այդ սո՛ւտ է, այդ սո՛ւտ է…– խնդալով ընդհատեց Գյուլնազ տատը՝ չուզենալով, որ պատճառը պառավները լինին եղած։
Այստեղ երեխեքս պաշտպան հանդիսացանք տատիկին և բարկացանք նոր զարթած երեխայի վրա, որ միջահատեց տատիկի պատմությունը։ Գիտեինք առաջուց, որ եթե տատիկի պատմության թելը կտրեինք՝ էլ մյուս անգամ նա իր ասելիքի ծայրը չէր գտնիլ, այդպես էլ կխափանվեր գործը։ Եվ ճշմարիտ՝ այնպես էլ եղավ։
Տեսնելով, որ տատիկը էլ նոր բան պատմելու տրամադրություն չունի, սկսեցին խառնիխուռն հարցեր առաջարկել։ Աղջկերքը հարցնում էին, թե՝ այնպես չէ՞, տատի՛կ, որ եթե աղջիկը Կանաչ-Կարմրի[2] տակովն անց կենա՝ տղա կդառնա, տղերքը հարցնում էին, թե՝ այնպես չէ՞, տատի՛կ, որ եթե մեկը կարենա իր արմունկիցը պաչել՝ ծիտ կդառնա, և ուրիշ այս տեսակ հարցումներ։
Եվ ամենքիս սիրով պատասխանում էր Գյուլնազ տատը։ Ողորմի իրան, շատ բարեսիրտ պառավ էր. նա իսկապես մի պառավ երեխա էր, որովհետև հավատում էր այն բաներին, ինչին որ միայն երեխաները կհավատան։
Անահիտ Տիգրանյան 
